«زمین لرزه» کابوس محله های حاشیه نشین شهر اراک

خبرگزاری مهر- گروه استان ها، عباس خسروانی*: چه بخواهیم و چه نخواهیم، زلزله به عنوان یک پدیده طبیعی وجود دارد و کشور ما به دلیل قرار گرفتن بر روی گسل زلزله به خصوص در بخش غرب کشور هر از گاهی این پدیده را تجربه می کند و از ناحیه آن متحمل خسارت های سنگین مادی و معنوی می شود.

این در حالی است که برخی از کشورهای پیشرفته دنیا از جمله ژاپن توانسته اند این پدیده را تا حد زیادی مهار کنند و از خسارت های جانگاه آن بکاهند.البته در کشور ما نیز اقداماتی در راستای به حداقل رساندن عوارض زلزله صورت گرفته، اما به نظر می رسد تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله داریم.

یکی از اقدامات اساسی که به منظور مهار زلزله و کاهش عوارض آن باید در دستور کار مدیران و مسئولان به خصوص مدیران مناطق و شهرهایی که احتمال وقوع زلزله در آنها وجود دارد قرار گیرد توجه به نقاطی از شهر است که احتمال وسعت و پیچیدگی بحران در آنها بالا است.

واقعیت های جهانی نشان از رشد شهرنشینی و اسکان بخش قابل توجهی از مردم به خصوص ضعفا در مناطق فرودست شهری دارد. دنیا به سرعت به سمت شهری شدن پیش می رود به طوری که طبق گزارشات رسمی نهادهای وابسته به سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۰۳ حدود نیمی از جمعیت جهان یعنی سه میلیارد نفر در مناطق شهری زندگی می کرده اند و با توجه به فرایند موجود احتمال اینکه این جمعیت تا سال ۲۰۳۰ به پنج میلیارد نفر برسد زیاد است. یعنی تا سال ۲۰۳۰ حدود ۶۰ درصد جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی خواهند کرد.

اکثر این جمعیت در کلانشهرهایی ساکن خواهند شد که در کشورهای معروف به در حال توسعه قرار دارند. اکثر این جمعیت در مناطق فرودست شهری اسکان می یابند و به پدیده حاشیه نشینی دامن می زنند. به عبارتی پیش بینی می شود اگر مدیریت و ساماندهی جمعیت شهری در حال گسترش این کشورها با برنامه ریزی همراه نباشد تعداد ساکنین محلات مذکور تا سال ۲۰۳۰ به دو برابر افزایش پیدا کند(برنامه عمل هبیتات و بانک جهانی ۱۹۹۹).

بر اساس تعریفی که هبیتات(برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد) ارائه داده، نبود و یا نقص در معیارهایی از جمله دسترسی به آب آشامیدنی سالم، برخورداری از شبکه فاضلاب، امنیت تصرف، مسکن بادوام، فضای زندگی کافی برمبنای تعداد اتاق، شلوغی و ازدحام جمعیت از جمله معیارهای مشخص کننده نواحی فرودست شهری است.

بنابراین به نظر می رسد تعریف محدوده های فرودست شهری طیف متنوعی از محلات فرسوده و پرتراکم مرکز شهر که قدمت بیشتری دارند تا محلات و واحدهای درحال احداث و به شدت کم دوام و فاقد خدمات و امکانات را شامل می شود.

تجربه نشان داده که بیشترین تهدید زلزله متوجه بافت های ناکارآمد شهری است که شامل مناطقی چون حاشیه نشین ها، سکونتگاه های غیر رسمی، بافت های فرسوده و تاریخی و محله های فرودست شهری و امثالهم می شود. ای کاش مسئولان به جای فرافکنی و شانه خالی کردن از بار مسئولیت هائی که قانون بر عهده آنها نهاده درباره عملکرد خود در جهت بازسازی و مقاوم سازی بافت های ناکارآمد شهری به مردم گزارش می دادند.اگر مسئولین برنامه ای برای ساخت مسکن و سرپناه برای مردم و اقشار ضعیف جامعه ندارند حداقل برای مقاوم سازی و نوسازی همین سکونت گاه های موجود قدمی بردارند.

طبق اظهار نظر مسئولان ۱۲محله حاشیه نشین در اراک وجود دارد که به دلیل ضعف سازه ها و عدم رعایت اصول مهندسی در ساخت اینگونه سکونتگاه ها، در صورت بروز زلزله سرنوشتی جز ویرانی نخواهد داشتکلانشهر اراک مانند برخی از شهرهای کشور در فرایند توسعه صنعتی و گسترش شهرنشینی و مهاجرت فزاینده، با پدیده شکل گیری محله های فرودست روبرو شده که امروز محله هایی همچون کوی ولیعصر(چشمه موشک) سجادیه (باغ خلج)، بخشی از کوی امام علی( فوتبال)، منطقه کوی ابوالفضل(ع) و ... بخشی از این حاشیه نشین ها است.

تثبیت این محله ها در شهر اراک و احتمال تبدیل شدن برخی مناطق فعلی به محله های فرودست و حتی احتمال شکل گیری محله های حاشیه ای جدید، دغدغه و نگرانی مسئولین و مردم این شهر را دو چندان کرده است.

طبق سرشماری سال ۹۵ جمعیت اراک قریب به ۶۰۰ هزار نفر اعلام شده و طبق اظهارات متعدد و متفاوت مسئولان شهری، بخش قابل توجهی از جمعیت این شهر در بافت های ناکارآمد شهری سکونت دارند.

طبق اظهار نظر مسئولان ۱۲محله حاشیه نشین در اراک وجود دارد که به دلیل ضعف سازه ها و عدم رعایت اصول مهندسی در ساخت اینگونه سکونتگاه ها، در صورت بروز زلزله سرنوشتی جز ویرانی نخواهد داشت. از آنجا که تراکم جمعیت از ویژگی ها و شاخصه های این سکونتگاه های شهری است در صورت حادثه آمار تلفات هم بسیار بالا خواهد بود و همچنین به دلیل تراکم ساخت و ساز و صعب العبور بودن این مناطق امکان امداد رسانی نیز بسیار دشوار است.

با این شرایط دولت و مسئولان محترم شهر اراک چه تدبیری برای این موضوع اندیشیده اند؟ ای کاش مردم از نتایج برگزاری جلسات متعدد مدیریت بحران و جلسات فراوانی از این قبیل آگاه می شدند که مدیران برای بحران احتمالی در شهر در حوزه مناطق ناکارآمد شهری چه برنامه ای دارند؟ و البته نباید از نظر دور داشت که زلزله با گزارش های خیالی و بدون پشتوانه اجرائی شوخی ندارد.

طبق قانون برنامه چهارم و پنجم توسعه، دولت موظف بوده که هر ساله ۱۰درصد از معضل محله های فرودست را رفع کند تا این مسئله ریشه‌کن شود. اما بر اساس آمار و ارقامی که دستگاه‌های مربوطه در این موضوع ارائه می‌دهند، این اهداف نه تنها محقق نشده، بلکه نقطه مقابل آن‌ به وقوع پیوسته است.

از این رو محله های فرودست شهری، مسئله ای گذرا و با ابعاد محدود نبوده و توافقی بر بقای بازتولید و بسط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت راه حل ها و سیاست های شهری متداول است و رهیافت ها و اقدامات نوینی را می طلبد.

ای کاش دولتی که در حوزه مسکن هیچ برنامه ای ندارد و سایر برنامه ها را نیز زیر سوال می برد، حداقل در مسیر بازسازی و مقاوم سازی مساکن محرومین و اقشار فرودست شهری قدمی بردارد.

اراک با پدیده زلزله غریبه نیست، از سوی دیگر محله ها و مناطق فرودست شهری و ناکارآمد شهری آن در حال افزایش است و با گسترش جمعیت شهری و همچنین فقر شهری و افزایش فاصله طبقاتی جمعیت متمایل به این مناطق روند صعودی دارد. این هشداری به مسئولان است که نگاه جدی تر به مقوله بحران زلزله در اراک داشته باشند.

البته منکر اقدامات صورت گرفته و محدودیت های مالی و بودجه ای نیستم، ولی اقدامات را ناکافی می دانیم و در خصوص بودجه نیز انتظار است که بودجه موجود به درستی و در جای خود هزینه شود و از سوی دیگر مدیران و مسئولان وظیفه دارند با تعریف مسئله و طرح و برنامه، دولت و مجلس را برای جذب اعتبارات بیشتر متقاعد کنند، اما گویا در این زمینه مدیران استان چه در گذشته و چه در حال ضعف جدی دارند.

* پژوهشگر و مدرس دانشگاه