واکنش یک صاحب نظر به مستند «جمال الدین»

یعقوب توکلی، جریان‌شناس تاریخی و استاد دانشگاه شهید بهشتی در رشته تاریخ سیاسی اسلام درباره مستند «جمال‌الدین» به کارگردانی علی کوشا و امیر روئینی، محصول مرکز مستند سوره، که در بخش ملی جشنواره "سینماحقیقت" حضور دارد به ایسنا عنوان کرد: یکی از الزامات جامعه ما، درک هویت و شناخت شخصیت‌های موثر بر سرنوشت جامعه است. در این مساله هیچ تردیدی نیست و کاری است که باید در آن تحقیق گسترده و جدی‌تری صورت بگیرد. به طور طبیعی بخش زیادی از حافظه تاریخی ما توسط کار‌های مستند و تصویری منتقل می‌شود. خود این سرپلی برای ورود جوانان و مطالعه تحقیق است.

وی ادامه داد: مستند «جمال‌الدین» که درباره برشی از زندگی جمال‌الدین اسدآبادی است، کاری نسبتا خوب بود، اما به طور طبیعی تنها به یک بخش از زندگی او پرداخته شده و در واقع مستند به جنبه‌هایی که شناخت آن برای جامعه ایران ضرورت دارد، اشاره کرده است. سیدجمال‌الدین اسدآبادی زوایای مختلفی در تاریخ دارد؛ او موافقان و منتقدان زیادی داشت. ناگفته نماند که کارگردان و محقق اثر، نسبت به زاویه و انگاره‌شان وفادار بودند و او را شخصیتی ضداستبداد، ضداستعمار، ایرانی و مسلمانی معتقد معرفی کرده‌اند. این انگاره تا حدود زیادی با نگاه محققان ایرانی نزدیک است و این مستند می‌تواند سرپل خوبی برای مردم و جوانان باشد.

این محقق اظهار کرد: یک فیلمساز اگر بخواهد در مستند شخصیتی را معرفی یا ترویج کند؛ درگیر موضوعات پیرامون نمی‌شود. سیدجمال‌الدین اسدآبادی به دلیل اینکه بین دنیای اسلام و مسیح و در بین اهل تشیع و تسنی در حال تردد بود، بانحله‌های مختلف فکری و عقیدتی سروکار داشت و تا حدود زیادی بخش‌های وسیع از حقایق زندگی سیدجمال‌الدین اسدآبادی به کتمان و یا بعضا به تقیه گذشته است.

وی افزود: ضمن اینکه چهره‌های مختلفی هم که با حکومت یا جریان‌های اجتماعی در اختلاف بودند؛ ممکن بود به استراق سیدجمال بیایند. ما روایتی از اختلاف آن‌ها با سیدجمال نداریم و یا منعکس نشده است. پرداختن به چنین مسایلی یک گام بلندتر در پژوهش و تحقیق می‌خواست؛ مثلا آماده شدن بعضی از چهره‌های باقیه و رفت‌وآمد آن‌ها در استانبول، متهمان مرتکب به قتل ناصرالدین شاه و یا بخش قابل توجهی از مخالفان رژی در ایران.

این پژوهشگر تصریح کرد: ما در مستند «جمال‌الدین» نقش شخصیتی مثل ملاعلی کنی و میرزا حسن آشتیانی یا نجفی اصفهانی را نمی‌بینیم. همچنین تا حدودی نقش خود میرزا به ماهو میرزا یعنی به منزله کسی که سیاست‌های استبدادی و استعماری را می‌شناخت و مرجع تقلید درجه اول سیاسی در دنیا اسلام بود، چندان در کار پررنگ نشد و در حد یک مجتهد معرفی شد.

توکلی در پایان خاطرنشان کرد: میرزا به دلیل اینکه کشمکش‌های جهان اسلام را می‌دانست، افق مخالفت‌های خودش را متوجه جامعه ایران، به عنوان تنها سرزمین شیعه، نکرد. این حکایت از درک عمیق میرزا نسبت به سرنوشت مسلمانان و مساله عدم تضعیف و حاکمیت شیعه در ایران داشت که در تقابل جدی با روس‌ها، عثمانی‌ها و انگلیسی‌ها قرار داشت؛ لذا می‌شد از یک‌جهاتی به آن‌ها توجه کرد و بهتر نوشت. فکر می‌کنم جوانان ما در این مسیر نیاز به کمک و تحقیق و پختگی بیشتری دارند.