لکنت زبان در کودکان، علل و راهکارهای درمانی

همه می‌دانیم که لکنت زبان یا ناروانی گفتار، نوعی اختلال در قدرت تکلم است، اما ما در مورد علائم، علل، راهکارها و درمان لکنت زبان چه می‌دانیم؟ و مهم‌تر از آن، چقدر از نحوهٔ رفتار با کودکان دارای این ویژگی شناخت داریم؟ ۳۰ مهرماه همزمان با ۲۲ اکتبر، با هدف افزایش آگاهی افراد نسبت به ناروانی گفتار، به نام روز جهانی آگاهی از لکنت زبان شناخته شده است تا با کمی تأمل در چنین روزهایی فرصتی داشته باشیم به خودمان یادآوری کنیم و به کودکانمان نیز بیاموزیم که تمام افراد دارای هر نوعی از کم‌توانی یا ناتوانی، انسان‌هایی هستند با یک یا چند ویژگی متفاوت، نه ناتوانی‌های که هویت این انسان‌ها را شکل می‌دهد. در این مطلب می‌توانید با همه چیز در رابطه با لکنت زبان در کودکان آشنا شوید.

لکنت زبان چیست
تولید و ایجاد کلمات از طریق صدا، حرف زدن یا گفتار نام دارد و همین حرف زدن است که باعث ایجاد مکالمه و شروع روابط اجتماعی با دیگران می‌شود. گفتار نیز فرایند پیچیده‌ای است که از ایده‌پردازی در ذهن شروع می‌شود و با حرکت‌های همزمان و هماهنگ عضلات لب‌ها، زبان، حلق، حنجره، دیافراگم و عضلات قفسهٔ‌سینه تکمیل خواهد شد. اختلال در گفتار به صورت وقفه یا گیر، تکرار کلمه یا بخشی از کلمه یا کشیده شدن بیش از اندازهٔ تولید برخی اصوات اتفاق عجیبی نیست، اما وقتی میزان این اختلالات آن‌قدر زیاد شود که روند طبیعی گفتار دچار مشکل شود، دیگر با روان نبودن موقتی و طبیعی گفتار مواجه نیستیم، بلکه با پدیده‌ای به نام لکنت زبان مواجه هستیم. لکنت زبان یا ناروانی گفتار، یک نوع اختلال گفتاری ارتباطی است. به عبارت دیگر، لکنت، مشکل در روش معمولی سخن گفتن است که شامل شکل‌های مختلفی مثل تکرار یا کشیدن حروف اول، بیان پرفشار بخش اول کلمه، توقف کامل کلمه یا حذف تلفظ کلمه می‌شود.
شناخت، کلید رهایی از ترس و نگرانی برای رویارویی با واقعیت زندگی است و این میان، متفاوت بودن اتفاق ناخوشایندی نخواهد بود، بلکه قدرت بیشتری به ما می‌دهد تا بتوانیم تغییری خوب و تأثیرگذار در دنیایمان ایجاد کنیم. پس به خود و کودکانمان با هر میزان از لکنت زبان بیاموزیم این گونه فکر کنند که: «من انسانی هستم که با لکنت زبان صحبت می‌کند، نه لکنت زبانی که یک انسان با آن حرف می‌زند.»​​​​​

زمان ایجاد لکنت زبان در کودکان چه سنی است
داشتن لکنت زبان لزوماً نشان‌دهنده‌ٔ وجود مشکل نیست، به خصوص در سن زیر سه سال. لکنت زبان مرحله‌ای نرمال و طبیعی است، به ویژه وقتی مهارت‌های فکری و زبانی کودک با سرعت بیشتری از مهارت‌های گفتاری و مهارت‌های حرکتی ظریف او رشد می‌کند. همچنین گاهی اوقات او برای گفتن چیزی که در ذهنش است چنان هیجان‌زده است که نمی‌تواند کلمات را با سرعت کافی به زبان بیاورد. اما اگر لکنت زبان بیش از شش ماه ادامه داشت یا اگر لکنت کودک به اندازه‌ای زیاد است که او در تلاش برای بیرون کشیدن کلمات به فکش فشار می‌آورد یا صورتش را کج و معوج می‌کند، لازم است در مورد آن با پزشکش صحبت کنید.

لکنت زبان می‌تواند در هر سنی ایجاد شود، اما بر اساس آمار موجود، لکنت زبان کودکان معمولاً بین دو تا پنج سالگی بروز می‌کند. همچنین در حدود شش یا هفت سالگی با شروع مدرسه، به دلیل شرایط هیجانی و افزایش اضطراب‌ها، احتمال دارد بروز لکنت در یک کودک دبستانی بیشتر هم بشود.
اشتباهات گفتاری کودکان در سن پیش‌دبستانی رایج است و بیشتر در قالب تکرار سیلاب‌ها و کشیدن اول صداهاست. از آنجا که کودک در این سن‌ها نسبت به شیوهٔ گفتار خود آگاهی ندارد، معمولاً نگرانی خاصی هم در مورد حرف زدنش احساس نمی‌کند و اگر درمان لکنت در این مرحله شروع شود، درصد بهبود و رفع مشکل بسیار بالا خواهد بود.
در دوران دبستان، کودک به ‌دلیل فشارهایی که از سوی هم‌کلاسی‌ها، آموزگاران و والدینش بر او وارد می‌شود، نسبت به مشکل گفتاری خود آگاه می‌شود و لکنت داشتنش را به‌ عنوان مشکلی جدی می‌پذیرد. کودکان دارای لکنت زبان در این مرحله تصور می‌کنند با فشار آوردن به خود، بر هم زدن‌ پیاپی چشم‌ها، تغییر حالت‌های صورت و اخم کردن می‌توانند مانع از لکنت خود شوند و این رفتارهای ناخودآگاهانه در او پس از مدتی به بخشی از عکس‌العمل‌های کلامی‌اش تبدیل می‌شود.
در سن قبل از شروع نوجوانی، کودک با تغییرات مربوط به بلوغ خود روبه‌رو خواهد بود و مشکل لکنت او در موقعیت‌های خاص و جدیدی مثل صحبت با افراد غریبه، خرید، دوست‌ پیدا کردن، صحبت کردن در کلاس درس و گفت‌وگوهای تلفنی با دوستانش مشاهده می‌شود. نوجوانی که لکنت زبان دارد، ممکن است از بسیاری موقعیت‌های شیرین زندگی خود دوری کند و از ترس این موضوع که مورد تمسخر و تحقیر دیگران قرار گیرد، منزوی، کم‌حرف، مضطرب و افسرده شود. در این مرحله گویش بچه‌ها بسیار کوتاه و محدود به واژه‌هایی می‌شود که برای بیان و ادای آنها مشکلی ندارد.

علل ایجاد لکنت زبان چیست
هیچ‌کس نمی‌داند دلیل اصلی و قطعی لکنت زبان در کودکان چیست و چه عاملی باعث ایجاد آن می‌شود. اما بسیاری از محققان فکر می‌کنند که لک‌های کوچک در مغز کودک ممکن است در زمان و ریتم گفتار او اختلال ایجاد کند. به شکلی کلی اما، لکنت زبان حاصل مجموعه‌ای از علل فیزیولوژیک یعنی اختلال در نیمکرهٔ مغز، عوامل ژنتیکی، هیجان‌های شدید عاطفی، حساسیت و سختگیری‌های تربیتی بیش از حد و استرس‌های محیطی است و نمی‌توان فقط یک علت مشخص برای آن عنوان کرد. به‌طورکلی، بروز لکنت زبان در کودکان می‌تواند هم منشأ زیستی و هم منشأ روانی داشته باشد. برخی علل و عوامل مؤثر در ایجاد لکنت زبان را می‌توان به شکل زیر برشمرد:
عوامل ژنتیکی
درصد زیادی از موارد لکنت زبان، ناشی از یک اختلال ژنتیکی است. برخی تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که در خانواده‌هایی با سابقهٔ اختلالات گفتاری، ناروانی در صحبت و لکنت زبان به دنیا می‌آیند، بیشتر احتمال دارد که دچار مشکل در تکلمشان شوند. روان نبودن گفتار کودک می‌تواند نتیجهٔ ناهماهنگی توانایی‌های ذهنی با قابلیت‌های حرکتی او باشد. اینکه کودک سعی دارد نظراتش را مثل بزرگسالان در قالب جمله‌های طولانی و پیچیده بگنجاند و به سرعت بیان کند، درحالی‌که مهارت لازم را در این زمینه ندارد و هنوز مناطق حرکتی مغزش رشد کافی ندارد، منجر به اختلالات گفتاری می‌شود.
عوامل بیولوژیکی
سلامت مغز در گفتار و کلام اهمیت دارد و هر گونه فشار، آسیب، ضربه و صدمه‌ای به مغز می‌تواند عوارض گوناگونی برای کودک داشته باشد. فشارها و آسیب‌های هنگام زایمان، نرسیدن اکسیژن به نوزاد هنگام تولد، آسیب‌های مغزی، صرع، بیماری‌های عفونی مغز که منجر به اختلال سیستم گویایی در مغز می‌شود ممکن است منجر به بروز لکنت در کودک شود. ضربات واردشده به سر و آسیب مغزی نیز می‌تواند علت لکنت باشد.
عوامل روان‌شناختی
هر کودکی دارای توانایی‌، استعداد، ویژگی‌ و خصوصیات رفتاری خاصی است که او را از سایر کودکان متمایز می‌کند. هیجانات، احساسات تنش‌ها و ضربه‌های عاطفی از جمله عوامل روانی گوناگونی هستند که می‌توانند تأثیراتی منفی روی گویش و کلام بگذارد. مشکلات عاطفی مثل محرومیت‌ها و جدایی ناگهانی از والدین در سن کم نیز می‌تواند در بروز لکنت یا تأخیرهای کلامی اثرگذار باشد.
عوامل محیطی
رفتار والدین، اعضای خانواده و دیگر مراقبان و اطرافیان کودک گاهی می‌تواند مانع از حرف زدن عادی در بچه‌ها شود و او را به عجولانه صحبت کردن و اشتباهات گفتاری وامی‌دارد. برای مثال، قطع کردن کلام کودک، انتقادهای بیش از اندازه از صحبت‌هایش، اصلاح گفتار کودک با تلفظ صداها، کلمات و جملات، کامل کردن جملات کودک، شتاب‌زده و تند صحبت کردن با کودک، تأکید بیش از حد به کودک برای تند حرف زدن، فشارهای انضباطی شدید، توقعات بیش از حد توان کودک، تجربیات ناگوار زندگی، اضطراب شدید والدین برخی از این رفتارهاست. اگر روان نبودن گفتار شدید باشد یا خانواده و اطرافیان کودک در مورد آن نگران شوند و کودک در محیطی پرتنش و پراسترس رشد کند، احتمال تشدید اختلال در گفتار و تبدیل آن به لکنت باز هم افزایش می‌یابد. همچنین لکنت زبان در کودکان می‌تواند به علت اضطراب و استرس‌های محیطی هم ایجاد شود. کارشناسان، لکنت کودک را یکی از علائم وجود استرس و ترس در کودکان می‌دانند. خیلی از بچه‌هایی که در معرض ترس‌های ناگهانی و شدید قرار گرفته‌اند، در سن خردسالی دچار اضطراب می‌شوند.

علائم لکنت زبان کودک کدامند
لکنت زبان، آشفتگی در روان بودن طبیعی و الگوی زمان‌بندی گفتار است. لکنت زبان با توجه به سن، جنس یا موقعیت گفتاری در هر فرد می‌تواند متغیر باشد. لکنت زمانی اتفاق می‌افتد که ناروانی‌های کلامی در حجم زیاد و بیشتری از گفتار به وجود بیاید. مدت لکنت در گفتار فرد نیز می‌تواند از نیم ثانیه تا نیم دقیقه طول بکشد و معمولاً در بیشتر موقعیت‌ها همراه با تنش عضلانی است. مشخص‌ترین علامت لکنت زبان همان مکث و وقفه‌ در گفتار است که همهٔ ما به راحتی تشخیصش می‌دهیم. اما برخی از خصوصیات و علائم لکنت شامل یک یا تعداد بیشتری از موارد زیر خواهد بود:
- وقفه‌هایی در تولید صداها یا هجاها
- تکرار صداهای کلمات
- کشیدن صداها
- مکث‌های غیرعمدی
- وقفه‌ در روند گفتار
- تکرار غیرعادی هجایی از کلمات
- کشیدن یک حرف صامت؛ بی‌صدا یا مصوت؛ صدادار
- گیر کردن و بروز انقباض در عضلات لب‌، زبان یا تارهای صوتی
- ترس از بیان برخی کلمات
- جایگزین کردن اجباری کلمه‌ای دیگر به جای کلمهٔ مشکل‌دار
- پرهیز از صحبت کردن در برخی موقعیت‌ها
- کمک گرفتن از حرکاتی مانند فشار آوردن به لب‌ها، بستن چشم‌ها، مشت کردن دست و منقبض کردن عضلات بدن هنگام حرف زدن
- وارد کردن صداهایی مثل اوم یا اِ، هنگام حرف زدن برای رها شدن، پنهان کردن یا تصحیح مشکل گفتاری

حرف زدن و مکالمه با کودکی که لکنت زبان دارد
یادمان باشد برای اطمینان خاطر از همه چیز، اولین کاری که باید بکنیم این است که موضوع را با پزشک کودکتان در میان بگذاریم تا در صورت لزوم او ما را به یک متخصص گفتاردرمانی ارجاع دهد. اما برای حرف زدن با کودک دارای لکنت زبان بهتر است نکات زیر را رعایت کنید:
- از تمام کردن جمله‌های کودک خودداری کنید.
- به او فرصت کامل کردن حرف‌هایش را بدهید.
- هرگز وسط حرفش نپرید.
- از او نخواهید سریع‌تر یا آرام‌تر حرف بزند.
- هنگام حرف زدن به چشم‌های کودک نگاه کنید.
- کمک کنید او هم با مخاطبش ارتباط چشمی برقرار کند.
- با علاقه حرف زدنش را دنبال کنید.
- با کودک آرام و شمرده حرف بزنید.
- از عبارات کوتاه و ساده استفاده کنید.
- هرگز او را به دلیل لکنتش سرزنش یا تحقیر نکنید.
- گفتار آهسته و یکنواخت را برایش الگوسازی کنید.
- وقت بگذارید و بدون عجله مکالمات آرامی با کودک داشته باشید.
- سعی کنید به حرف‌هایش بازخوردهای متناسب غیرکلامی مانند تکان دادن سر بدهید.
- با حوصله به او گوش دهید و خودتان هم سرعت حرف زدنتان را پایین بیاورید.
- کمکش کنید آهسته و رها صحبت کند.
- کمکش کنید از گفتن برخی کلماتی که برایش سخت است فرار نکند و از ادا کردنشان نترسد.
- به او بفهمانید لازم نیست از کلمه‌های جایگزین به جای کلماتی استفاده کند که گفتنشان برای او سخت‌تر است.
- تند و سریع با کودک حرف نزنید، چون با این کارتان او را آشفته و گیج می‌کنید.
- اول مطمئن شوید که کودکتان حرف شما را به درستی فهمیده است و بعد منتظر پاسخ و واکنشش باشید.
- محیطی آرام و دور از استرس برایش فراهم کنید.
- سعی کنید نگرانی و اضطراب‌هایتان را به او منتقل نکنید.
- اگر تمام این موارد را انجام دادید ولی چیزی بهتر نشد و حتی مشکلات کودکتان بیشتر شد، مجدداً به پزشک کودکتان مراجعه کنید تا در صورت لزوم کمک‌های بهتر و بیشتری دریافت کنید.

رفتار صحیح و راهکارهای کمک به کودکی که لکنت زبان دارد
افراد دارای لکنت زبان از نظر هوش و استعداد با دیگران تفاوت ندارند و باورهای غلطی که آنها را افرادی خجالتی، عصبی، حساس، عجول یا درون‌گرا عنوان می‌کنند ریشه و اساس علمی ندارد. اما چگونه باید با فردی که دارای این ویژگی است رفتار کنیم تا نه تنها هیچ‌کس دچار مشکل نشود، بلکه کم‌کم مشکلات ما کمتر و رفع شود؟ توصیه‌های زیر می‌تواند به شما در این مورد مهم کمک کند:
- علت لکنت را پیدا کنید و عامل ایجادکننده را بررسی و حل کنید.
- به دنبال تحقیق علمی و آگاهانه در مورد مسائلی باشید که لکنت زبان را بیشتر می‌کند و آنها را جدی بگیرید.
- در شروع، هدفتان را در کمک به حرف زدن روان‌تر کودک خلاصه کنید و نه حرف زدنی که بدون هیچ عیب و نقصی باشد.
- هرگز از کودک نخواهید و تشویقش نکنید که لکنتش را پنهان کند، بلکه کمک کنید تا با آن روبه‌رو شود.
- یادش بدهید تا به لکنتش مثل یک ویژگی نگاه کند؛ لکنت زبان یک عیب یا ایراد نیست.
- یادش بدهید هر وقت در حرف زدن دچار اضطراب و ترس شد، یادش باشد که نباید از چیزی خجالت بکشد.
- وقتی در صحبت کردن موفق است، او را خیلی تشویق کنید.
- از تعجب کردن بعد از حرف زدن کودک یا تحقیر به هر شکلی خودداری کنید.
- با لحن عیب‌جویانه در مورد لکنت کودک صحبت نکنید.
- موقعیت‌ها را در نظر بگیرید. در زمان عصبانیت لکنت کودک بیشتر می‌شود، پس سعی کنید در زمان عصبانیت آرامش خود را حفظ و خشم او را بیشتر نکنید.
- مراقب باشید اطرافیان کودک به خاطر حرف زدنش او را مسخره نکنند. این کار اعتمادبه‌نفس او را کم و لکنت را بیشتر می‌کند.
- اضطراب می‌تواند بروز لکنت زبان را بیشتر کند، پس سعی کنید تا حد ممکن محیط زندگی شما آرام و دور از تنش و استرس باشد.
- صحبت کودکان دارای لکنت ممکن است با دشواری و در زمانی طولانی‌ انجام شود، پس هرگز صحبت کودکتان را قطع نکنید و وسط حرفش نپرید.
- به صحبت‌هایش توجه کامل داشته باشید و به دلیل لکنت، حرف‌هایش را نادیده نگیرید.
- هنگام پاسخ دادن به حرف‌هایش آرام و شمرده حرف زدن خودتان را برایش الگو قرار دهید.
- از ترساندن، تهدید و تنبیه بدنی کودک به شدت پرهیز کنید، این رفتارهای غلط تربیتی، مشکل را چند برابر می‌کند.
- هنگام صحبت کردن فرزندتان، حسی دلپذیر و آرام را منتقل کنید و اگر می‌توانید لبخند بزنید.
- اگر بعد از مکالمه ناامید به نظر برسید، کودک این موضوع را می‌فهمد که اصلاً اتفاق خوبی نیست.
- از اصلاح کلماتش او خودداری کنید. در عوض، بعد از گفتن کامل کلماتش، آن را به آرامی تکرار کنید تا او بداند که متوجه منظورش شده‌اید.
- هر روز برای مکالمه‌ای خوشایند و بدون استرس با کودک وقت بگذارید.
- وقتی کار دارید از او نخواهید که: «بگو، گوش می‌دم»، چون کودکتان به راحتی می‌فهمد که به او بی‌توجهی می‌کنید.
- به فرزند خود نگویید: «خیلی کندی» یا «این غلطه، دوباره بگو»؛ حتی با قصد کمک، این کار می‌تواند مشکل را بدتر کند.
- به او بگویید که شما مشکل را می‌فهمید و با او به شکلی آگاهانه و صحیح همدردی کنید، چون اگر وانمود ‌کنید که لکنت زبان وجود ندارد‌، ممکن است فرزند شما فکر کند لکنتش چیزی است که نباید دربارهٔ آن صحبت کند.
- کودک خود را تشویق کنید تا داستان‌هایی را برای شما تعریف کند که می‌دانید او در بازگویی‌شان راحت است.
- پیگیری و تحت نظر پزشک کودک بودن برای حل مسئله را هم فراموش نکنید.
- در صورت وجود مشکل جدی‌تر یا شدت گرفتن لکنت لازم است کودک تحت نظر یک گفتاردرمانگر باشد.

آیا لکنت زبان نیاز به درمان پزشکی دارد
لکنت زبان در بچه‌ها معمولاً با پشت سر گذاشتن دوران کودکی رفع می‌شود، اما گاهی نیز این مشکل ادامه پیدا می‌کند. درمان لکنت زبان با رشد کودک و افزایش سن ممکن است مشکل‌تر شود. بنابراین، پیگیری برای رفع لکنت را لازم است از دوران کودکی شروع کنیم. نقش خانواده‌ و مداخلهٔ زودهنگام در بهبود و پیشگیری از انتقال لکنت به دوران بزرگسالی نیز بسیار بسیار مهم است.
همچنین مراجعه به پزشک و گفتاردرمانگر برای کودکی که مشکل جدی‌تری دارد لازم است و البته این نیاز را پزشک کودک شما تشخیص خواهد داد. پس از ارجاع به یک گفتاردرمانگر، روند مناسب‌تر درمان شروع و پیگیری خواهد شد تا به شما و کودک شما یاد ببدهد که چگونه سرعت گفتارش را کنترل کند، هنگام صحبت عضلات خود را منقبض نکند و حرف زدنش دور از فشار و تقلا باشد. به‌طورکلی، روش‌های رفع و درمان لکنت زبان به شکل زیر است:
روش‌ زبانی یا تلفظی
برای انجام این روش، هماهنگی‌ها بین حنجره، گونه‌ها، زبان و لب‌ها لازم است. قبل از چهار یا پنج سالگی به‌ ندرت مشخص می‌شود که یک کودک لکنت زبان دارد و کندی زبان در اثر اختلالات بدنی یا برآشفتگی‌های عاطفی، در کودک رشد می‌کند. گاهی می‌توان کندزبانی را از راه آموزش برطرف کرد، یعنی به کودک دارای لکنت آموخت که چگونه خیلی آهسته چیزی را بخواند، خیلی آهسته و با توجه خاص به حرف زدن خود، صحبت کند و هر هجایی را با کمال دقت ادا کند.
روش مکمل
در این روش، به بازپروری و پرورش جنبه‌های دوگانهٔ فکری و زبانی اهمیت داده می‌شود. این روش بیشتر در مورد کودکان سه تا هفت ساله استفاده می‌شود و معمولاً نتایج خوبی دارد. هدف این روش، پرورش دوگانه‌ای از قدرت و صحت تفکر، قدرت و صحت بیان و گفتار است.
روش‌ روان‌درمانی
این روش‌ها در مورد کودکانی که دچار کشمکش‌های عاطفی و اختلالات روانی عصبی هستند به کار می‌رود. اما روش‌های روان‌درمانی برای کودکان در سن‌های پایین اغلب مفید نیست.
روش دارودرمانی
برخی کارشناسان اعتقاد دارند که یکی از عوامل لکنت زبان، تنش‌ها، اضطراب و هیجانات عاطفی است. به همین دلیل، داروهای آرام‌بخش می‌تواند تا حدودی کودک را از اضطراب و هیجانات عاطفی دور کند و در نتیجه لکنت زبان او را کاهش دهد، اما برای تجویز دارو حتماً سن و نظر پزشک کودک شما اهمیت زیادی دارد.
رفتاردرمانی
یک روش دیگر، تغییرات و اصلاحات رفتاری است. بر اساس نظریهٔ مدافعان این روش، یکی از علل لکنت زبان کودک، رفتارهای ناسازگار و ناهنجار اوست. به همین دلیل، در این روش سعی بر اصلاح رفتارها و به دنبال آن کاهش لکنت زبان در کودک است.