دیپلماسی حج و مناسبات ایران و عربستان

به گزارش گروه تحلیل تفسیر، و پژوهش‌های خبری ایرنا، نخستین گروه زائران حج تمتع امسال، ۱۷ تیر ماه فرودگاه امام خمینی (ره) تهران را به مقصد عربستان جهت انجام مناسک حج ترک کردند.

هر سال قبل از برگزاری مناسک حج دست اندر کاران این فریضه الهی با مقام معظم رهبری دیدار می‌کنند. ایشان در این دیدار که ۱۲ تیرماه برگزار شد، سیاسی ندانستن حج را خطایی بزرگ خواند و حمایت از مظلومین دنیای اسلام، نظیر فلسطین و یمن را عین تعالیم اسلامی و واجب دانست.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به وجوه مختلف حج، ابعاد سیاسی حج را یکی دیگر از ویژگی‌های این فریضه‌ی استثنایی برشمردند و تأکید کردند: اینکه برخی میگویند حج را سیاسی نکنید، سخن نادرستی است زیرا ابعاد سیاسی حج، مطابق با خواسته و دستورات اسلام است.

رهبر انقلاب اسلامی افزودند: وحدت، حمایت از مظلومین همچون ملت فلسطین و مردم یمن، و یا برائت از مشرکین، همه اموری سیاسی و مطابق تعالیم اسلام هستند؛ بنابر این ابعاد سیاسی حج، همان تکلیف دینی و عبادت است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای خاطر نشان کردند: برائت از مشرکین یک فریضه‌ی اسلامی و یک کار لازم است و به همین دلیل ما اصرار داریم که این موضوع هر سال، به بهترین وجه انجام شود.

امسال بنا بر آمار سازمان حج و زیارت، ظرفیت خالص زائران طبق تفاهم‌نامه امضا شده میان تهران و ریاض ۸۸ هزار نفر تعیین شده است و عربستان مدعی است فریضه مناسک حج زائران ایرانی را به دور از مناسبات سیاسی نگاه می‌دارد.

با توجه به اهمیت موضوع، گروه تحلیل و تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، اقدام به برگزاری میزگردی تحت عنوان "دیپلماسی حج و مناسبات ایران و عربستان" با حضور جعفر قناد باشی، «حسن احمدیان» و کامران کرمی کارشناسان مسائل خاورمیانه و عربستان کرد.

اصلی ترین مسائل مطروحه در این میزگرد، تشریح روابط ایران و عربستان و عوامل تنش زا در روابط دو کشور و دیپلماسی حج به عنوان یک فرصت برای بهبود روابط بود.

این گزارش خلاصه‌ای از مباحث بیان شده است که مشروح آن متعاقبا انتشار می‌یابد.

دیپلماسی حج و مناسبات تهران و ریاض

جعفر قناد باشی در بخشی از سخنانش در مورد دیپلماسی حج و نقش آن در روابط ایران و عربستان، بیان داشت: دیپلماسی حج ابعاد مختلفی دارد، دیپلماسی رسمی و دیپلماسی عمومی. دیپلماسی حج می‌تواند در روابط دو کشور تأثیر گذار باشد زیرا بیش از ۸۰ هزار نفر به عربستان سفر می‌کنند و بیش از یک ماه در این کشور اقامت دارند، مسائل مختلفی اتفاق می‌افتد که بیشترین اقدامات را دستگاه دیپلماسی رسمی ما انجام می‌دهد .در نحوه ورود و خروج و مناسبات مردم ما با بقیه کشورهای مسلمان، و مجوزهای عبور و مرور زائرین و جلسات متعدد همگی از طریق دیپلماسی رسمی انجام می‌شود.

وی افزود: برای انجام کارهای مربوط به زائران، در مدتی که در عربستان جهت مناسک حج حضور دارند، نیاز به یک دیپلماسی وجود دارد و کنسولگری بیشترین فعالیت را انجام می‌دهد.دیپلماسی حج بخش کاری سفر حجاج را انجام می‌دهد. روابط و توافقات انجام شده در بحث زائرین حج توسط دولت، که بخش رسمی دیپلماسی است انجام می‌شود. اقداماتی که ما در مورد زائرین حج انجام می‌دهیم شبیه اقداماتی است که در سازمان ملل جهت امور مربوط به کشورمان در خاک آمریکا و در مجمع عمومی انجام می‌دهیم یعنی این رفت و آمدها برای ارتباط با دولت آمریکا تأثیری ندارد و نمی‌تواند راهگشا باشد.

"وزیر اوقاف دولت عربستان با سازمان حج و زیارت کشورمان در مورد زائران ایرانی تبادل و گفت و گو می‌کند. عربستان باید حرمین شریفین را در اختیار همه مسلمانان قرار و نمی‌تواند مانعی در این زمینه برای زائران ایرانی انجام دهند و آمریکا نیز نمی‌تواند محدودیتی در مورد سفر مقامات ایرانی به آمریکا انجام دهد این دو به هم شبیه هستند اما نمی‌توانند تأثیری در روابط فی مابین داشته باشند روابط ما با عربستان در امور حجاج همانند روابط ما با آمریکا در سازمان ملل است که در روابط فی مابین تأثیر گذار نیست."

«حسن احمدیان» کارشناس مسائل خاورمیانه و عربستان شناس نیز در بخشی از سخنانش در این زمینه اظهار داشت: عربستان در سطح بی سابقه‌ای به سمت تنش آفرینی در مورد ایران رسیده است. اساساً همیشه روابط ایران و عربستان رقابت بوده است و اینکه رقابت به سطحی برسد که عربستان از هیچ کوششی برای بی ثبات سازی در ایران و در سطح منطقه چشم نپوشد، بی سابقه است. در دوران قبل هم وجود داشته است اما کنترل شده بود. در سال ۲۰۱۵ اتفاق بزرگی در عربستان اتفاق افتاد، انتقال قدرت از «ملک عبدالله» به «ملک سلمان» وچون «محمد بن نایف» وزیر بود امید بر این بود که این رقابت مدیریت بهتری پیدا کند اما چنین نشد.

وی در ادامه اظهار داشت: تحولات داخلی عربستان به سمتی رفت که تغییرات عمده‌ای اتفاق افتاد و تنش به سطحی رسید که اکنون شاهد آن هستیم. با توجه به تغییرات عمده ، شاهد یک عربستان جدید هستیم که ویژگی‌هایی دارد. عربستان جدید خیلی سریع در مقابل ایران رفتار می‌کند و خود را در مقابل قدرت ایران معرفی می‌کند قبلاً خود را در مقابل ایران تعریف می‌کرد اما در چارچوب ائتلاف یا در چارچوب قدرت دیگر، اکنون در محور این سیاست حداکثری قرار دارد. ویژگی دیگر عربستان قدرت طلبی کم سابقه این کشور است.

این استاد دانشگاه در ادامه اظهار داشت: عربستان ،دولت «دونالدترامپ» را یک فرصت می‌داند که باید نهایت استفاده را علیه ایران انجام دهند و تصور این است که این فرصت در حال افول است. سعودی‌ها همچنان امیدوارند و سیاست‌های خود را ادامه می‌دهند. ویژگی دیگر ماجراجویی کم سابقه عربستان است. عربستان امروز متفاوت از عربستان ده سال قبل است، بسیار ماجراجو و به یک کشور (یمن) اعلام جنگ می‌کند که در ۸۰ سال اخیر بی سابقه بوده است و هزینه‌های زیادی رابرای ماجرا جوی خود در منطقه پرداخت می‌کند.

وی گفت: ماجراجوی های عمده عربستان با محوریت ایران است و بی مسئولیتی کم سابقه در مورد حجاج دارد در مورد حادثه منا حتی حاضر به عذر خواهی نشد و این نشان دهنده سیاست حداکثری عربستان علیه ایران است. عربستان در مقابل ایران جویای یک جبهه است و این جبهه را در منطقه برای سیاست‌های خود مفید می‌داند و درصدد تقویت آن است.

احمدیان در ادامه افزود: توافق صورت گرفته در مورد حجاج ایرانی، نشان می‌دهد که عده ای دنبال تنش زدایی هستند و عده‌ای در صدد هستند که سیاست ایران در حج تغییر نکند. اما اینکه آیا حج برای بهبود بین روابط ایران و عربستان مفید است من فکر می‌کنم اینطور نبوده است . مرحوم هاشمی در خاطراتی که نقل می‌کنند رفتن ایشان به حج را باعث احیای رابطه ایران و عربستان می‌داند و من تصورم این است که شرایط آن زمان بعد از جنگ ایران و عراق، حمله عراق به کویت، شرایط بین المللی و منطقه‌ای که اتفاق افتاد شرایطی را بوجود آورد که سعودی‌ها در تعامل با ایران و کاهش تنش تجدید نظر کنند و این می‌توانست برای بهبود روابط بهانه‌ای باشد و تاکنون حج در راستای بهبود روابط ایران و عربستان مفید نبوده است.

کامران کرمی کارشناس مسائل خاورمیانه و عربستان شناس نیز در این زمینه اظهار داشت: دیپلماسی حج با توجه به عنوان آن، شاید گمراه کننده باشد. وقتی صبحت از دیپلماسی می‌شود دیپلماسی مجموعه‌ای از زیر مجموعه‌های است که مناسک حج می‌تواند در این دیپلماسی گنجانده شود. معتقدم که در حج، ظرفیت خوبی بخصوص در شرایط بن بست روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان وجود دارد و می‌تواند یک کانالی باشد به شرط اینکه پشت ان اراده‌ای برای مذاکره و انتقال پیام وجود داشته باشد که در مقطع کنونی به نظر می‌رسد که چنین امری منتفی است و حتی خود سعودی‌ها بر خلاف نگاه ما به حج از اینکه بتوانیم از به عنوان رابطه استفاده کنیم، نگاه نمی‌کنند.

وی اظهار داشت: بعد از حادثه منا، دولت عربستان به دنبال فشارهای صورت گرفته حاضر شد که به حجاج ایرانی ویزای عربستان دهد تا در مناسک حج شرکت کنند. بر اساس توافق صورت گرفته در توسعه حرمین شریفین و افزایش حجاج ایرانی اتفاق افتاد و اینکه دو هزار سهمیه بیشتر به ایران دادند و سهمیه حجاج ایرانی به ۸۸۵۰۰ نفر رسید اگر چه به نظر می‌رسد که یک تحول مثبتی است اما در کلیات آن و ساخت و سازهای که در مکه رخ داده است سهمیه حجاج ایرانی نسبت به بقیه کشورهای مسلمان پایین‌تر است.

این کارشناس افزود: وقتی بحث دیپلماسی مطرح می‌شود، حج یکی از شروط آن است. در روابط ایران -عربستان و بالعکس ضعف‌های زیادی وجود دارد و فقدان روابط اقتصادی که ما با عربستان داریم باعث شد که روابط دیپلماتیک ایران و عربستان دی ماه ۹۴ به طور کلی قطع شود. در همین حال ما تجارت ۱۰ میلیارد دلاری با امارات داشتیم و این مانعی بود که روابط ما به صورت کلی با این کشور قطع نشود. فارغ از ضعف‌های که در روابط دیپلماسی دو کشور وجود دارد در روابط اقتصادی و تجاری نیز ضعف‌های زیادی داریم که منجر به قطع روابط کامل شد. اگر از بحث حج عبور کنیم و تنش ایران و عربستان بررسی کنیم که آیا حج این ظرفیت را برای بهبود روابط دو کشور دارد، موضوع منتفی است زیرا ریشه‌ها و عمق اختلافات ایران و عربستان فراتر و گسترده است و یک موضوع حداقلی بنام حج نمی‌تواند مسیر را تغییر دهد ولی اگر اراده‌ای برای بحث انتقال پیام باشد موضوع حج می‌تواند کانالی برای برقراری ارتباط باشد.