دروغ‌های کوچک بزرگ

وقتی شبکه‌های اجتماعی شکل محصولات تلویزیونی را عوض می‌کننم

مریم عربی

فکر کنید تیم نویسندگان و خالقان و ایده‌پردازان سریال «بازی تاج و تخت» دور هم جمع شده‌اند تا عقل‌هایشان را روی هم بگذارند و برای یکی از قسمت‌های مهم سریال ایده‌پردازی کنند. فیلمنامه آماده است و فیلم‌برداری قرار است طبق برنامه انجام شود. ولی یک کار مهم باقی مانده که به اندازه نگارش فیلمنامه برای تیم اهمیت دارد؛ طراحی لحظات جذابی که خوراک ساختن میم و گیف و شوخی در فضای مجازی باشد. این لحظه‌ها حتی می‌تواند در دل تراژیک‌ترین یا عاطفی‌ترین صحنه‌های سریال اتفاق بیفتد. آن‌چه برای سریال‌سازها اهمیت دارد، دادن خوراک اضافی به بیننده سریال است؛ چیزی که اسباب سرگرمی و بحث و گفت‌وگو در شبکه‌های اجتماعی شود و بعد از تمام شدن هر قسمت از سریال، روح آن را در دنیای مجازی سرزنده نگه دارد.

مریل استریپ غوغا می‌کند
یک فریاد بلند که بیان‌گر ده‌ها حس است؛ غم زیاد، خشم غیرقابل ‌کنترل، قدرت مادرانه، وسعت صدا و از همه مهم‌تر احساس آسودگی خاطر از این‌که موفقیت فصل‌ جدید سریال «دروغ‌های کوچک بزرگ» از همان ابتدای کار، تضمین‌‌شده است. فریاد مریل استریپ در صحنه مشهور میز شام در فصل دوم این سریال، در شبکه‌های اجتماعی غوغا کرده و اسباب تولید ده‌ها میم و گیف پرطرفدار شده. صدای اصلی صحنه با انواع صداها از آهنگ‌های پاپ گرفته تا زنگ‌های موبایل و غیره آمیخته شده تا همین‌طور برای فصل جدید سریال مخاطب جمع کند. لحظه فریاد کشیدن مریل استریپ همان لحظه‌ای است که مدیران شبکه اچ‌بی‌اُ توانستند سر راحت روی بالش بگذارند. همین نمونه کوچک کافی است تا بدانیم میم‌ها تا چه اندازه برای شبکه‌های تلویزیونی مهم شده‌اند.

وقتی از میم حرف می‌زنیم…
میم می‌تواند یک تصویر، ویدیو، قطعه ادبی یا سایر متون یا محتواهایی باشد که عموما در ذات خود طنزآمیز است و به‌سرعت از طریق کاربران اینترنت کپی شده و با تغییر و تحولات جزئی منتشر می‌شود. میم در واقع یک نماد فرهنگی یا ایده اجتماعی است که به صورت وایرال در فضای مجازی دست به دست می‌شود. بخش اعظم میم‌های مدرن تصاویر زیرنویس‌شده‌ای هستند که اغلب از صحنه‌های مشهور فیلم‌ها و محصولات تصویری پربیننده گرفته می‌شوند و با زبان طنز یک رفتار اجتماعی را مورد تمسخر و انتقاد قرار می‌دهند و به یک موضوع داغ روز پیوند می‌خورند.
میم‌ها در تمام دنیا زبان مشترکی را به وجود آورده‌اند که تقریبا همه با آن ارتباط برقرار می‌کنند. استفاده از این شوخی‌های تصویری، تعامل را برای کاربران دنیای مجازی آسان‌تر کرده. این میم‌ها قادرند مثل کارتون‌های دهه شصتی ما، نوستالژی‌های نسلی به وجود بیاورند؛ طوری که کاربران با تماشایشان یاد یک دوران خاص یا یک سریال یا برنامه تلویزیونی محبوب بیفتند.

یک دل و دو دل‌دار!
پژوهشی که در سال 2017 انجام شده، نشان می‌دهد حدود 75 درصد از بزرگ‌سالان بریتانیایی حالا هم‌زمان با تماشای تلویزیون، از گوشی‌های موبایل‌ و گاهی هم لپ‌تاپشان استفاده می‌کنند. به این پدیده جدید اصطلاحا second screen یا صفحه نمایش ثانویه گفته می‌شود. آمار استفاده از دو صفحه نمایش به صورت هم‌زمان در بین 18 تا 24 ساله‌ها به 93 درصد می‌رسد. تحقیقات موسسه آمریکایی Statista نشان داده بیشترین فعالیت‌هایی که هم‌زمان با تماشای تلویزیون انجام می‌شود، مرتبط با خود برنامه تلویزیونی است؛ مثلا حرف زدن با دوستان درباره آن و چک کردن هشتگ‌ها یا مطالب مرتبط در شبکه‌های اجتماعی. اغلب این مطالب هم در قالب شوخی‌ها یا میم‌هایی است که فقط کسانی که آن برنامه تلویزیونی را دیده‌اند، متوجهش می‌شوند؛ مثلا میم مشهور با حضور شخصیت هامر سیمپسون سریال «سیمپسون‌ها» که عقب‌عقب به سمت بوته‌ها می‌رود.

جزیره عشق
پژوهش‌ها نشان داده که این روزها اغلب تماشاگران تلویزیون در دنیا از طریق میم‌ها با تلویزیون ارتباط برقرار می‌کنند. میم‌ها هستند که باعث می‌شوند یک برنامه تلویزیونی در ذهن ما بماند و برنامه‌سازان هم این مسئله را خوب درک کرده‌اند. گفته می‌شود به‌اشتراک‌گذاری میم‌ها معادل امروزی گفت‌وگوهای کوتاه و جذاب روزمره‌ای است که قدیم‌ترها در وقفه‌های کاری جلوی دستگاه‌های چای‌ساز و قهوه‌ساز میان همکاران اتفاق می‌افتاد. امی اورت، برنامه‌ساز بریتانیایی، می‌گوید: «وظیفه ما تحریک احساسات بینندگان و شکل دادن به چنین گفت‌وگوهایی در میان طرفداران برنامه‌هاست.»
در چنین شرایطی جای تعجب نیست که محبوب‌ترین برنامه‌های تلویزیونی روز، بیشترین میم‌ها را در فضای مجازی تولید می‌کنند. مثلا سریال تلویزیونی محبوب «جزیره عشق» که فصل پنجمش در حال پخش است، از نمونه‌های بارز اثبات این ادعاست. هم‌زمان با پخش سریال توییتر پر می‌شود از تصاویر و گیف‌های سریال که با متن‌هایی بامزه برای جذب مخاطبان بیشتر همراه است و بیشترین پتانسیل را برای ری‌توییت شدن دارد. طبق بررسی‌های انجام‌شده، در حال حاضر بیشترین میم‌های اینترنتی برای سریال‌های «جزیره عشق»، «باب‌اسفنجی» و «برادر بزرگ» ساخته می‌شود.
مدیر واحد دیجیتال شبکه آی‌تی‌وی که سریال «جزیره عشق» را نمایش می‌دهد، می‌گوید: «بیشتر بازیگران حالا به دنبال خلق لحظات عاطفی خاصی هستند که در بسیاری از موقعیت‌ها قابل‌ استفاده باشد؛ لحظاتی که بتوان از آن‌ها گیف‌ها یا میم‌های جذاب تولید کرد. به عنوان مثال، صحنه‌ای که یکی از شخصیت‌های اصلی سریال خودش را تلپی روی صندلی مخصوص ساحل می‌اندازد، یا صحنه مشهوری که دو تا از شخصیت‌های سریال، نقاب به صورتشان می‌زنند. گاهی ممکن است این لحظه‌های خاص از نظر سازندگان سریال، لحظه‌های نمادین و چندان ویژه‌ای تلقی نشود، اما می‌بینیم که میم‌های طراحی‌شده بر اساس این صحنه‌ها، ماه‌ها بازتولید می‌شود و به موضوعات اجتماعی روز پیوند می‌خورد و خاطره یک صحنه خاص از سریال را برای مخاطبان زنده می‌کند.»

چنین خوب چرایی؟
تولید میم و گیف فقط خاص سریال‌های جدید نیست و اتفاقا بسیاری از میم‌های پرطرفدار اینترنتی برای سریال‌های قدیمی‌تر مثل «فرندز» ساخته شده‌اند. امی اورت در این‌باره می‌گوید: «با تولید این میم‌ها ما فقط به آدم‌ها یادآوری می‌کنیم که چرا این سریال‌ها را دوست داشتند. آن‌ها ده‌ها بار این مجموعه‌ها را تماشا کرده‌اند و به محض تماشای یک نمای خاص از آن در اینترنت، می‌فهمند داریم درباره چه حرف می‌زنیم.»
ولی این همه استقبال از میم‌های مربوط به سریال‌های پرطرفدار، نشانه چیست؟ فقط این‌که مخاطبان با سریال‌های مورد علاقه‌شان آشنا هستند و از شوخی با آن لذت می‌برند یا این علاقه، نشان‌دهنده پیوند محکم تلویزیون و میم‌هاست؟ شاید حالا بتوان گفت وقتی یک سریال قابلیت تبدیل شدن به میم را دارد، به معنای آن است که سریال خوب و پربیننده‌ای است. بهترین راه برای این‌که یک سریال قابلیت تبدیل شدن به میم را پیدا کند، این است که با مخاطبانی که در خانه نشسته‌اند، ارتباط برقرار کند. ممکن است فریاد مریل استریپ در سریال «دروغ‌های کوچک بزرگ»، عمدا و با هدف تولید میم در سریال قرار گرفته باشد. شاید هم مریل استریپ و تیم نویسندگان فقط سعی کرده‌اند یک سریال خوب بسازند و بقیه ماجرا، بخت و اقبالی بوده که نصیبشان شده. این بیننده‌ها هستند که باید قضاوت کنند.

به خاطر یک مشت فالوئر

هرچند تولید میم‌ها اثرگذاری فرهنگی تولیدات تلویزیونی را بالا برده و مخاطبان بیشتری را در دنیای مجازی با این محصولات تصویری همراه کرده، ولی استفاده بی‌رویه از آن‌ها مضراتی هم دارد. در حال حاضر اغلب سریال‌های تلویزیونی طوری طراحی می‌شوند که درگیر کردن مخاطبان در دی‌ان‌ای آن‌ها نهادینه شده باشد. این مسئله گاه از دید مخاطبان جدی‌تر و سخت‌گیرتر سریال‌های تلویزیونی پنهان نمی‌ماند و به نوعی توی ذوق آن‌ها می‌زند.
در اغلب اپیزودهای سریال‌های طنز تلویزیونی پرطرفدار، مواد خام برای تهیه میم چپانده شده؛ تصاویری از تقابل خاص شخصیت‌ها، موقعیت‌های خاص یا نماهای نزدیک از صورت‌های بازیگران با حالت‌های اغراق‌شده. این مسئله حتی بر بازی بازیگران سریال‌ها هم اثر گذاشته و به‌خصوص در بخش طنز، بازی‌ها را تصنعی و اغراق‌آمیز جلوه می‌دهد. تدوین‌گران سریال‌های طنز تلویزیونی حالا بیشتر از آن‌که نگران جنبه هنری کار باشند، به سفارش برنامه‌سازان به دنبال استفاده هر چه بیشتر از نماها و صحنه‌هایی هستند که قابلیت ترند شدن دارد. چنین رویکردی شاید از چشم مخاطبی پنهان بماند که بخشی از حواسش به گوشی تلفنش است و بخشی دیگر به صفحه تلویزیون، ولی به مرور زمان سریال‌بازهای حرفه‌ای را دل‌زده می‌کند. بحث شبکه‌های اجتماعی و سریال‌های تلویزیونی برای آن‌ها از هم جداست و دلشان نمی‌خواهد کیفیت محصول تصویری‌ای که تماشا می‌کنند، فدای جذب فالوئر بیشتر برای پیج سریال در شبکه‌های اجتماعی شود.