بازدید از تنها اکوموزه ایران در گیلان/خاطراتی که بازخوانی می شود

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- مهری شیرمحمدی: «باران» برای مسافرانی که از استان‌های خشک و کم آب به گیلان سفر می‌کنند، بسیار جذاب است. حالا اگر قرار باشد، روی تلار خانه‌های ۲۰۰ سال پیش روستاهای گیلان بنشینید و بارانی که از کلش سقف به پایین می‌ریزد تماشا کنید، خاطره سفر دو چندان می‌شود. این بار که به گیلان سفر می‌کنید، بازدید از تنها اکو موزه کشور (موزه میراث روستایی گیلان) را فراموش نکنید. این موزه در ابتدای جاده سراوان به رشت قرار دارد.

اینجا در موزه میراث روستایی گیلان، خبری از دیوارهای بلند و نگهبان نیست. در عوض پشت پرچین‌های چوبی، می‌توان زندگی مردم روستاهای گیلان در ۱۰۰ سال پیش و یا بیشتر را هم دید. خانه‌های چوبی، بی حصار و پرچین که هرکس در کنار شالیزار و باغ خود، کلبه مسکونی اش را هم علم می‌کرد. درختان گیلان که «تی تی» می‌زند، همراه با شکوفه‌های بهاری درختان، نوای «بهاری خوانان» هم در روستاهای گلان شنیده می‌شود.

اینجا در تنها اکو موزه گیلان هم می‌توانید این بهاریه را ببینید و لذت ببرید؛ از نمایش «عروس گولی و پیربابو» در خانه‌های جلگه شرق تا «تکم خوانی مردم تالش و آستارا». علاوه بر موسیقی طرب انگیز فولکلوریک گیلان، لافند بازی هنرمندانی که سالهاست روی طناب راه می‌روند، برای بازدیدکنندگان خاطره‌ای ماندگار خواهد بود.

موزه میراث روستایی گیلان تنها اکو موزه ایران (موزه فضای باز) است موزه میراث روستایی گیلان، تنها اکو موزه ایران (موزه فضای باز) است که در زمینی به مساحت ۲۶۳ هکتار در پارک جنگلی ۱۴۸۰ هکتاری سراوان احداث شده است. در این موزه، الگوی چندین نوع معماری بناهای مسکونی گیلان شامل جلگه غرب و شرق گیلان، کوهستانی، کوهپایه و ساحلی را می‌توانید ببینید. در این موزه، خانه‌های مسکونی روستایی به همان شکل از محل اولیه خود واچینی و دوباره چینی شده است.

بی شک، جالب است بدانید، خانه موسوی از روستای چینی جان رودسر به سراوان آمده است. خانه‌های دو طبقه با سقف گالی پوش رفیعی، از رودبنه لاهیجان در سراوان دوباره چینی شده، خانه منتظری، مسجد، مدرسه، خانه سرمست، کوره ذغال سنتی، بقعه‌ای که مردم زیارت می‌کردند، تل انبار پرورش ابریشم و تا کندوج با ستون‌های چوبی عظیم و سقف کلش که مخصوص نگهداری و خشک کردن برنج بود. نرده‌های مشبک تراش خورده خانه میر سیار، و لت های چوبی خانه‌های کوهستانی تالش را هیچگاه فراموش نخواهید کرد. وقتی از کندوج با آن سقف بلند گالی پوش و پایه‌های ستبر چوبی بازدید می‌کنید، می‌آموزید چگونه نیاکان گیلانی در هوای مرطوب گیلان برنج را ذخیره و خشک می‌کردند. بی آنکه تا پایان سال آسیب ببیند.

وقتی از پله‌های چوبی این خانه‌ها بالا بروید، در آستانه در، «ورزا مُشتِه» (آیین قدیمی در گیلان) پاس بدارید. خوشه‌های برنجی که کشاورزان گیلان پس از برداشت محصول به نشانه تبرک دسته‌ای را برمی چیدند و تا کشت سال بعد در گوشه‌ای از خانه آویزان می‌کردند و سال بعد که گاو ورزا را برای شخم به شالیزار می‌بردند، ورزا مشته را به گاو می‌دادند تا قوت گرفته و دوباره زمین را برای کشت بعدی شخم بزند.

نمایش صنایع دستی گیلان در موزه میراث روستایی

اگر این بار گذرتان به گیلان افتاد، حواستان باشد برای دیدن تنها اکو موزه ایران یک روز هم کافی نیست. وقتی از خانه‌هایی که از سال ۱۳۸۴ تاکنون از سراسر گیلان واچینی و دوباره چینی شده، بازدید می‌کنید، از دیدن زنان و مردانی که در همان خانه‌ها مشغول کار و تلاشند غافل نشوید. در داخل موزه انواع نان و کلوچه‌های خوشمزه گیلان، انواع سبزیجات و چاشنی‌های محلی به شیوه سنتی تهیه و به بازدیدکنندگان عرضه می‌شود.

جمع شدن تمام آداب و رسوم، مخشصه اقلیمی، جغرافیایی و معماری گیلان در یکجا اگر «چاشو» یا چادرشب گیلان به گوش شما خورده باشد، پیرامون کارکرد و خواستگاه این پوشاک سنتی گیلان از راهنمایان موزه سوال کنید. زنان روستای «قاسم آباد» در خانه‌های جلگه شرق گیلان، مشغول بافتند چادر شب گیلان هستند. پارچه‌ی رنگارنگ با طرح‌های سنتی که در گذشته هر عروسی باید چند «چاشو» با خود به خانه بخت می‌برد تا به پیچاندن رختخواب و به کمر بستن در زمان نشا برنج بکار آید. دیدن وسایلی که با چوب بامبو بافته شده، مروار بافی و گالی هایی که به صورت زنبیل و حصیر و سفره بافته می‌شود، از دیگر صنایع دستی در موزه میراث روستایی است که می‌توان طرز بافت آن را از نزدیک توسط هنرمندان گیلانی ببینید.

با دیدن موزه میراث روستایی متوجه می شویم احداث این موزه تنها نگاه سازه‌ای نیست. در تنها اکو موزه ایران فقط بزرگسالان لذت بصری نمی‌برند. بلکه کودکان و نوجوانان نیز با بازی در فضاهای باز حیاط و تلار خانه‌ها و زیر کندوج، با مفهوم کار و زندگی آشنا می‌شوند. علاوه بر منازل مسکونی در اکو موزه گیلان می‌توانید نحوه تولید برنج به شیوه سنتی را ببینید. در بخشی از موزه، قطعه زمینی هست که به طور کاملاً سنتی نشا برنج را در آن خزانه کرده و پس از رشد خزانه، نشا در زمین باتلاقی شالیزار با دست کاشته می‌شود.

در این موزه بویژه در خانه‌های جلگه شرق گیلان می‌توان به عینه دید پدران ما چگونه با نوع معماری با سیل و زلزله مقابله می‌کردند. بویژه در زمان بازدید از خانه‌های جلگه شرق، راهنما توضیح می‌دهد که بنای مسکونی بر روی ۴ الوار ضخیم که به صورت به علاوه روی هم قرار گرفته، ساخته می‌شد. این شیوه کمک می‌کرد هم بنا از رطوبت کف و سیلاب در امان باشد و هم امکان تخریب در موقع زلزله را کاهش می‌داد. زیرا کل سازه در زمان زلزله به حالت لغزان در می‌آمد بی آنکه پایه‌های اصلی بنا دچار آسیب شود.

در حوادث گیلان بافت سنتی خانه‌ها آسیب کمتری داشته است

زلزله رودبار و منجیل تابستان ۱۳۶۹ خورشیدی، اگر چه خسارت‌های فراوانی به گیلان زد، اما از ویرانی‌های زلزله، فکر تأسیس موزه میراث روستایی توسط دکتر «محمود طالقانی» جوانه زد تا خانه‌های سالم مانده از زلزله نجات یابد. وی در آن زمان به عنوان یک جامعه شناس مأمور بود تا ضمن بازدید از مناطق زلزله زده، ابعاد جامعه شناختی زلزله را بررسی کند.

موزه‌های فضا باز تنها حفظ الگوی معماری نیست دکتر محمود طالقانی به عنوان بنیانگذار و ناظر تکمیل پروژه موزه میراث روستایی گیلان درباره کارکرد و اهمیت اکو موزه‌ها به خبرنگار مهر می‌گوید: موزه‌های فضای باز تنها حفظ الگوی معماری نیست بلکه سعی دارد چگونگی، شکل و شیوه زندگی روزمره زنان و مردانی را که در این مساکن زیست می‌کردند، به طور عملی نشان دهد.

طالقانی، درباره مشاهداتش از زلزله منجیل می‌افزاید: وقتی مأمور بررسی ابعاد زلزله در منجیل و رودبار بودم متوجه یک نکته در معماری سنتی شدم. عمده آسیب در بافت سنتی متوجه خانه‌هایی بود که یا رها شده بودند و یا به طور غیر اصولی مرمت شده بودند. یعنی بخش قدیمی خانه سالم مانده بود و بخش جدیدی که با بلوک و سیمان و تیر آهن ساخته شده بود، تلفات و خسارت بیشتری ایجاد کرده بود. هرکدام از خانه‌هایی که مرمت و نگهداری شده بود، به ندرت می‌توانستیم آسیب در آنها مشاهده کنیم و تلفات جانی هم در همین معماری سنتی حفظ شده به هیچ وجهه مشاهده نشده بود. خانه‌هایی که رها شده و یا غیر اصولی بازسازی شده بودند، به شدت آسیب دیده و تلفات زیادی را هم داشتند.

وی ادامه می‌دهد: احداث تنها اکو موزه روستایی که قرار بود برای نخستین بار در ایران انجام شود نیاز به مطالعات و کسب تجربیات علمی و فنی در زمینه نحوه کار، واچینی و دوباره‌چینی بناها داشت، بنابراین مطالعه مقدماتی احداث موزه از سال ۸۱ زیر نظر سازمان یونسکو و نهادهای دانشگاهی و تحقیقاتی داخل و خارج از کشور آغاز شد و پس از انجام مطالعات، هیأتی برای آموزش فن واچینی و دوباره چینی به آلزاس فرانسه فرستادیم تا در اکو موزه آلزاس این دانش را فراگیرند.

واچینی و دوباره چینی کاری مطالعاتی و کارشناسی شده است

طیبه نوری یکی از راهنمایان موزه میراث روستایی گیلان است که فن واچینی و دوباره چینی را برای بازدیدکنندگان توضیح می‌دهد در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: برای انتقال یک خانه روستایی، ابتدا گروه شناسایی متشکل از مردم شناس، معمار و مهندس عمران عازم روستاهای مختلف استان می‌شوند و بعد از اینکه نمونه مناسبی از نظر نوع معماری و سلامت نسبی بنا پیدا شد، گروه معماری در آغاز آن را از لحاظ سالم بودن مورد بررسی قرار می‌دهد.

وی می‌افزاید: اگر بنای مورد نظر قابلیت واچینی داشته باشد، معماران ابتدا بنا را برداشت معماری می‌کنند. بعد از پایان برداشت، از تمامی فضاها و در نظر گرفتن تغییرات ثانویه، همه اجزای قابل انتقال، پلاک‌گذاری شده و سپس اقدام به جداسازی بنا می‌شود. این کار بسیار حساس بوده و باید با دقت زیادی انجام شود تا آسیبی به چوب‌ها و سایر اجزای بنا وارد نشود. سپس کلیه اجزای واچینی شده به محل موزه منتقل شده و بر اساس نقشه تهیه، دوباره چینی می‌شوند.

در حال حاضر تعداد ۲۷ مجموعه مسکونی، یک مدرسه، یک مسجد و ۳ قهوه خانه به محل موزه منتقل و دوباره چینی شده‌اند.

قبل از ورود به حیات خانه‌های میراث روستایی مشخصات کامل هر بنا و صاحب اصلی آن ذکر شده، اینکه بنا از کدام روستای گیلان واچینی و در موزه میراث روستایی دوباره چینی شده است. افزون بر آن در تابلوی مشخصات هر بنا، نام تک تک افراد گروه قید شده است؛ اعم از گروه نجاری، گروه گل کاری، کلوش زنی، گروه مردم شناسی و سایر مواردی که باید درباره آن بدانیم.

آرزویی دست نیافتنی و دور اما با کمک مسئولان عملی جالب است بدانید، در فاز دهم این پروژه عظیم قرار است از کشورهایی که صاحب تمدن چوب و خانه‌های چوبی هستند مثل کره، ژاپن، اروپای مرکزی و اروپای شمالی یک نمونه از معماری چوب کشورهای یاد شده، به موزه میراث روستایی آورده شود و یک نمونه از سازه‌های چوبی گیلان به کشورهای یاد شده ارسال شود. اگرچه این آرزوی دکتر طالقانی دور و دست نیافتنی است، اما کمی همت در مسئولان ارشد کشور و تولی گری یونسکو، می‌تواند این خواسته را محقق نموده و بر جذابیت موزه میراث روستایی اضافه کند. به گفته دکتر محمود طالقانی، «این تبادل فرهنگ معماری به این دلیل صورت می‌گیرد که بازدید کننده ایرانی و غیر ایرانی بتواند یک مقایسه‌ای بین فن، دانش و زیباشناسی معماری تمدن‌های حوزه چوب داشته باشد.»