آب انبار گیو در استان یزد، فضایی که کمتر آن را دیده اید

آب انبار رستم گیو در شهر یزد و در محله ی زرتشتیان بر روی دشت صاف طبقات خاک رس قرار گرفته است. این بنای تاریخی در سال ۱۳۷۵ جز آثار ملی ایران با شماره ۱۸۲۹ به ثبت ملی رسید. آب انبارها در سرزمینی که ساکنان آن با آب و هوایی گرم و خشک روبرو هستند، حضور پر اهمیتی داشته اند و در تامین آب مورد نیاز مردم بسیار مهم بوده اند. این آب انبار مربوط به دوره ی قاجار بوده و نوع آجر بکار رفته در ساخت آن آجر فرشی معروف به آب انباری بوده است؛ و از ملات ساروج برای ساختن آن استفاده شده است. تاق نما و سردر ورودی نیز منقوش کاری و کادربندی شده است. جالب است بدانید که در استان یزد بیش از ۶۰ آب‌انبار وجود دارد که اکثر آن‌ها به عنوان آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده‌ است.

تاریخچه‌ ی آب انبار گیو یزد

با توجه به اسناد و مدارکی که در زمینه آب انبار رستم گیو بدست آمده است قدمت آن به سال ۱۳۲۰ بر می گردد درست زمانی که جنگ جهانی اول آغاز شده بود. طبق نقل و قول های موجود ساخت این بنای تاریخی حدود ۲ سال زمان برده است و هزینه ی احداث و ساخت آن یکی از بزرگان یزد به نام ارباب رستم گیو انجام شده است. بنابر گفته ها معماری آب ‌انبار گیو که به رستم گیو نیز شهرت دارد، به عهده‌ی حاج محمدابراهیم خرمشاهی بوده و ارباب جمشید امانت نیز، وظیفه‌ی بازرسی و نظارت بر ساخت را در دستور کار خود داشته‌ است. متاسفانه امروزه به دلیل خشک شدن قنات‌های استان یزد، آب‌انبار رستم گیو نیز همانند بسیاری دیگر از این بناها، از داشتن آب محروم بوده و مسئولان برای تامین آب مورد نیاز ساکنین این استان، از آب لوله‌کشی شهری استفاده می‌کنند. آب‌انبار رستم گیو در استان یزد یکی از آب انبارهایی است که در این منطقه از کشور محسوب می‌شود که متعلق به دوران حکومت پادشاهان قاجار بوده و در ۱۵ دی ماه ۱۳۷۵ به عنوان یکی دیگر از آثار ملی تاریخی ایران ثبت شده است.

معماری آب‌ انبار رستم گیو یزد

به طور کلی هدف از ساخت آب انبارها نوعی مخازن سرپوشیده بوده است که در سطح پایین تری از سطح زمین قرار می گرفتند و برای تامین آب مورد نیاز مردم نقش بسیار پر رنگ و حیاتی داشته اند. این آب انبارها در دو نوع همگانی و خصوصی در سطح شهرها ساخته شده می شده اند. نوع اول معمولا در محله‌ها و کاروانسراها به صورت بنایی یگانه و در مسیر عبور کاروان‌ها و نوع دوم با توجه به میزان درآمد صاحبخانه و تمکن مالی وی، درون خانه‌های شخصی افراد ساخته می شود. این بناهای ارزشمند و کاربردی در آن زمان دارای بخش های مختلفی نظیر منبعی برای ذخیره ی آب، هواکش، راه پله و پاشیز مزین بوده اند. البته زیباترین قسمت های این آب انبارها همان بادگیرهایی هستند که بر فراز آن ها ساخته می شده است اما دلیل ساخت آن ها هوای گرم استان یزد بوده تا با استفاده از این بادگیرها آب درون آنبار بیش از حد گرم نشود و خشک شود. البته اکثر این آثار از دو بادگیر برخوردارند اما براساس مساحت و وسعت آن‌ها، برخی از این آب‌انبارها با چهار، پنج و حتی شش بادگیر ساخته شده‌اند.

از دیگر ویژگی‌های این بناها می‌توان به سقف گنبدی شگل که با استفاده از خشت و گل ساخته شده‌اند، اشاره کرد. سقف‌های گنبدی شکل، بادگیرهای تعبیه شده بر فراز آن‌ها، پله‌های متعدد که برای رسیدن به محل تجمع آب مورد استفاده قرار می‌گیرند و نوع تزئیناتی که اغلب به صورت آجرکاری صورت گرفته‌، نمونه‌ای بارز از معماری ایرانی دوران کهن را برای بازماندگان به یادگار گذاشته است. معماری، تزئینات زیبای انجام شده و نوع ساخت برخی از این آثار، از دلایل اصلی اهمیت و شکوه آن‌ها در عصر حاضر به شمار می‌آید.

در کنار گنبد این آب انبار ۴ عدد بادگیر مرتفع در نظر گرفته شده است که جنس بدنه ی آنها از آجر می باشد.مخزن استوانه ای شکلی که برای این آب انبار در نظر گرفته شده حدود ۲۳۰۰ متر مکعب گنجایش ذخیره ی آب را دارد که البته این عدد تخمینی است که باستان شناسان و کارشناسان اعلام داشته اند. همچنین آن‌ها قطر دهانه‌ی این مخزن استوانه‌ای شکل را ۱۴ متر و عمق آن‌ را ۱۵ متر برآورد کرده‌اند. آجرهایی که در احداث این اثر ارزشمند ایران کهن مورد استفاده قرار گرفته‌ است، به آجر فرشی که به آب‌انباری معروف است، شهرت دارد. طرح آجر فرش این گنبد به شکل سرو بوده که نمادی ایرانی داردو همیشه جاودانگی را نشان میدهد.

یکی دیگر از ویژگی های جالبی که در ساخت این آب انبار به کار برده شده، وجود دو دهانه برای استفاده ی زرتشتیان و مسلمانان به طول جداگانه بوده است. فلسفه ی این کار هم وجود مسائل فقهی بین مسلمانان بوده است و همین نشان دهنده ی معرفت و انسانیت مردمان یزد است که در کنار یکدیگردر یک محله زندگی می کرده اند و همچنان هم حرمت را در شهرشان می توان مشاهده کرد.

در سال های اخیر به دلیل خشک شدن آب های زیرزمینی و همینطور خشک شدن آب موجود در این آب انبار سبب شده تا اهمیت این بنای ارزشمند و با شکوه تاریخی کمتر بشود. از همین رو در نگهداری و حفظ آن کم کاری می شود و همین خود از دلایل تخریب و از بین رفتن این آثار مهم تاریخی به شمار می‌آید. عماراتی که بخشی از فرهنگ، تمدن و هنر مردم روزگار پیشین را در خود جای داده‌اند. امیدواریم به تلاش و کوشش های بسیار در زمینه حفظ و نگهداری این آثار در حفظ تاریخ گذشتگانمان گام موثری برداریم.

دسترسی به آب انبار گیو در استان یزد

آدرس: شهرستان یزد، محله‌ی زرتشتیان، اطراف بلوار بسیج احداثمنبع: مجله گردشگری الی گشت