عصر شاه‌عباس از منظر علوم غریبه

کتاب «از طلسم تا تاریخ: ایران عصر شاه‌عباس از منظر علوم غریبه» تازه‌ترین اثر بهزاد کریمی، صفویه‌پژوه کشورمان است که با پیشگفتاری از سیدهاشم آقاجری و به‌کوشش انتشارات «نگارستان اندیشه» در اختیار جامعه علمی و فرهنگی ایران قرار گرفته است.

به گزارش ایسنا، این کتاب که در ۱۵۶ صفحه تنظیم‌شده برای ما اصفهانیان می‌تواند جاذبه دوچندانی داشته باشد؛ به‌دلیل آنکه شاه‌عباس صفوی پایتخت ایران را در سال ۱۰۰۶ هجری قمری به اصفهان منتقل کرد. به‌جز زیست شاه‌عباس، شاهنشاه ایران‌زمین، ذکر شخصیت‌های درباری معروف در پایتخت، چون شیخ بهایی و البته مردان و زنان دیگر که برخی گمنام‌ترند، می‌تواند برای خواننده عام اصفهانی و پژوهشگران تاریخ نصف جهان جذابیت دوچندان داشته باشد. کریمی در گفتگو با ایسنا به نکات درخور اعتنای دیگری در باب این کتاب جدید اشاره کرد که شرح آن آمده است.

علم خفیه؛ غامض و مرموز

بهزاد کریمی، نویسندۀ کتاب «از طلسم تا تاریخ: ایران عصر شاه‌عباس از منظر علوم غریبه» در ابتدای گفت‌وگوی خود با ایسنا و در خصوص چگونگی آغاز این پژوهش کم‌سابقه چنین توضیح داد: حدود ۷ یا ۸ سال پیش، مقاله‌ای را ترجمه می‌کردم که در آن به یکی از رساله‌های دوره تیموریان اشاره شده بود و نحوه استفاده از آن رساله در مقاله یادشده تا حدودی برایم پرسش‌برانگیز بود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه میبد ادامه داد: این‌گونه به نظرم رسید که احتمالاً نویسنده مقاله دچار اشتباهی شده است. همین تردید و پرسش شروعی بود برای جست‌وجوی بیشتر در خصوص رساله که «اسرار قاسمی» نام دارد و نویسنده آن نیز ملاحسین واعظ کاشفی از عالمان اواخر دوره تیموری است. علوم غریبه یا خفیه نیز موضوع اصلی این رساله محسوب می‌شود.

این مورخ در خصوص موضوع و توصیف علوم غریبه نیز چنین بیان کرد: موضوع بنیادی علوم غریبه یا خفیه اشکال، حروف و اعداد است که در بستری رازآلود و پیچیده مورد تعبیر و تفسیر قرار می‌گرفتند. این علوم شاید به‌طور رسمی موردپذیرش نبودند، اما چنان در جامعه موردتوجه و فراگیر بود که نمی‌شد آن را نادیده گرفت. کیمیا و طلسمات از جمله علومی هستند که ذیل همین علوم قرار می‌گیرند. همان جست‌وجوی اولیه در خصوص «اسرار قاسمی» و سپس کندوکاو‌های بعدی، تحقیقاتم را به جایی رساند که نتیجه‌اش کتاب «از طلسم تا تاریخ» شد.

او افزود: این کتاب در حدود ۴ سال پیش نهایی شد و دراختیار ناشرش قرار داشت و یک سالی هم تقریباً در اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. در واقع، مجوز نهایی نگرفته بود و اجازه نشر نداشت. دلیلش هم آن است که ممنوعیت‌هایی در حوزه نشر متون علوم غریبه وجود دارد؛ اما سرانجام با برخی ممیزی‌ها چاپش محقق شد.

پژوهندۀ ایرانمان در ادامه ضمن توضیح بخش‌های کتاب، نکته‌ای مهم درباره «زمان» نگارش رساله نیز گفت: «از طلسم تا تاریخ» از دو بخش تشکیل شده است؛ بخش نخست که در حقیقت مقدمه آن است ثابت می‌کند که قسمت طلسم رساله «اسرار قاسمی» اثری به‌جای‌مانده از دوران صفویه به شمار می‌آید؛ و نباید آن را بر اساس تصوری اشتباه به عصر تیموری نسبت داد. بخش دوم کتاب نیز در واقع، دربرگیرنده بخش طلسم رساله «اسرار قاسمی» است که تحت‌عنوان «لیمیای صفوی» تصحیح و شرح داده شده است.

این نویسنده و مترجم تاریخ ایران معاصر درباره ضرورت نگارش و تحقیق کتابش نیز چنین توضیح داد: علوم غریبه برای پژوهشگران تاریخ یکی از عرصه‌های ناشناخته به شمار می‌آید. به‌دلیل همین ناآشنایی است که کمتر به پژوهش در آن روی می‌آورند. من هم در آغاز تحقیق در این حوزه با برخی دشواری‌ها روبه‌رو بودم. این حوزه، تحقیق و مطالعه مداوم می‌طلبد. مخصوصاً ازاین‌رو که آموزش خاصی در این شاخه به‌صورت مکتوب و مدون وجود ندارد. باید به‌طور شفاهی برای تدقیق در آن کمک گرفت. کتاب‌هایی نیز وجود دارد، اما آن‌قدر پیچیده‌اند که استفاده از آن‌ها بدون گرفتن مشورت سخت است.

وی صحبتش را در باب اهمیت تدوین اثر این‌گونه پی گرفت: استفاده تاریخی از متون علوم غریبه در ایران اگر نگوییم بی‌سابقه، کم‌سابقه است. اینکه رساله‌ای را مبنا قرار دهیم برای شناخت یک دوره از تاریخ، پژوهش و کاری نو محسوب می‌شود.

درباریان؛ همگی تسلیم طلسمات

این دانش‌آموخته دکترا و پسادکترای تاریخ همچنین گفت: برخی از داده‌های این کتاب درباره صفویان کاملاً نو است. برای مثال، درباره زنان و سایر گروه‌ها و افراد حاشیه‌ای و بعضاً گمنام دربار شاه‌عباس یکم داده‌های جدیدی به ما می‌دهد. علوم غریبه در زیست همه درباریان حضور داشت و همه درگیرش بودند و همگی آنان در زندگی روزمره با طلسمات سروکار داشتند.

این تاریخ‌نگار ادامه داد: علما و وزیران و خود شاه از امور جزئی و سطحی گرفته تا مسائل سرنوشت‌ساز به قلمرو طلسمات رو می‌کردند. در همه امور از منجم و سازندگان طلسم و هر متخصص دیگر در این شاخه بهره می‌بردند. البته پیش‌تر هم از این موضوع آگاه بودیم. اما این کتاب جدید، آگاهی پیشین ما را مستند و شفاف‌تر می‌کند.

کریمی تأکید کرد: بخش «لیمیای صفوی» که از دوران صفویه به متن اصلی رساله «اسرار قاسمی» افزوده شده است، نگاشته ملاجلال منجم یزدی، مورخ رسمی دربار شاه عباس یکم صفوی است. در واقع، کار اصلی دیگر انجام شده در این اثر، اثبات این مدعاست.

او در صحبت‌های پایانی خود و در این خصوص که مخاطبان اصلی کتاب «از طلسم تا تاریخ» چه کسانی هستند یادآور شد: متخصصان تاریخ ایران، به‌ویژه دوره صفویه، می‌توانند از مخاطبان اصلی این کتاب باشند. در درجه دوم، عموم علاقه‌مندان تاریخ ایران در شمار خوانندگان این اثر قرار می‌گیرند. به‌طورکلی، کسانی که در علوم غریبه کار کرده‌اند نیز می‌توانند از این کتاب بهره‌هایی ببرند.