دانش‌آموزان ابتدایی در مطالعات اجتماعی چه می‌آموزند؟

صرف بهره‌گیری از زبان‌ها و گویش‌ها و برخی آداب و رسوم محلی و نشان دادن تصاویری از قومیت‌های مختلف معادل و برابر با قوم‌گرایی نیست. کمرنگ کردن و نهایتا امحای فرهنگ‌های قومی نه تنها امکان‌پذیر نیست بلکه امری غیرمنطقی است زیرا نفس این عمل موجب تضعیف هویت ملی و ایرانی به عنوان گفتمان کلان‌تر می‌شود.

بر پایه فرایند مفهومی، مقوله‌های گفتمان‌مدار ملی، دینی و قومی استخراج شده به شرح ذیل است: منابع هویت دینی در کتاب‌های یاد شده عبارتند از دین اسلام، تاریخ اسلام، پیشوایان دینی، قرآن و احادیث و روایت‌های پیشوایان دین، مفاخر و شخصیت‌های دینی، پایبندی به انجام مناسک دینی، تصاویر مکان‌های دینی-مذهبی، زیارت قبور ائمه و پیشوایان دین، نذری، اسراف نکردن، مسخره نکردن، حجاب و عفاف، دوستی بر پایه ملاک‌های دینی، شهادت، ایثار، ارزش‌های انقلابی و جهاد.

منابع هویت ملی شامل نقشه ایران، پرچم ایران، دفاع از خاک میهن، مکان‌ها و بناهای تاریخی، نوروز، شعر و ادب فارسی، زبان فارسی، کالای ایرانی، تولید ایرانی و انرژی هسته‌ای و در نهایت منابع هویت قومی در حد اشاره به لباس محلی در چند صدر محدود سطر ذکر شده است.

جان کلام

نظام آموزشی ایدئولوژیک با داعیه بازگشت به خویشتن و فطرت‌گرایی -هویت‌یابی سنتی- بهترین شیوه برای نهادینه کردن یک نظام و اهداف آن است. هویت‌یابی سنتی یعنی پیوند تنگاتنگ فضا، زمان و فرهنگ در یک سرزمین معین که نیازهای هویتی را تأمین می‌کند یعنی انسان‌ها درون جهان‌هایی کوچک، پایدار و متحد خود به هویت و معنای مورد نیاز خود به سادگی دست می‌یابند.

از سوی دیگر، واقعیت جهان امروز امکان هویت‌یابی سنتی را تا حد زیادی کاهش داده است و ادامه این رویه در کتب درسی می‌تواند به نوعی بحران هویت منجر شود و چه بسا شده باشد.

از میان سه گفتمان اسلامیت، ایرانیت و غرب که هویت ملی را تشکیل می‌دهند، معنای گفتمانی «اسلام شیعی» به عنوان دال مرکزی در نظم گفتمانی هویت ملی معرفی شده است؛ یعنی یک دال گفتمانی وجود دارد که در جای‌جای کتاب‌ها چه در متن چه در تصویر حضور دارد و به عنوان اصلی‌ترین گزاره بدیهی بوده، نمایش داده می‌شود. این دال گفتمانی به سایر معانی رنگ می‌دهد و در زمینه همه آنها حضور دارد و سایر معانی در سایه آن قرار دارند. گفتمان غرب نمود هویت گفتمانی متخاصم در این کتب است. غرب عموما اخلالگر بوده و قصد نابودی ایران و اسلام را دارد.

نکته قابل توجه دیگر در نظم گفتمانی هویت ملی، به حاشیه رانده شدن محسوس هویت قومی است. اقوام در مطالعات اجتماعی ابتدایی در لباس در حد یک سطر و چند تصویر خلاصه می‌شوند زیرا الزاما به رسمیت شناختن قومیت‌ها بدون گفتمان ملی معنایی ندارد.

در مجموع از میان سه گفتمان ایرانی، اسلامی و قومی که هویت ملی یک ایرانی را نشان می‌دهند گفتمان دینی نقش محوری دارد و ایرانیت و قومیت در این گفتمان به صورت حاشیه‌ای مفصل‌بندی شده است.

یافته‌های این مقاله به مؤلفان کتب درسی و برنامه‌ریزان آموزشی یادآوری می کند که در طراحی محتوای این کتب تا چه حد باید به مؤلفه‌های هویتی توجه کنند و تعادل و توازن را از این نظر در متون برقرار کنند.

پی‌نوشت:

آزاده عبادی و بهمن گرجیان، «قدرت، هویت و نظام آموزشی: بررسی برساخت هویت در کتاب‌های درسی علوم اجتماعی دوره ابتدایی در ایران»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال ۱۹، شماره ۱، بهار ۱۴۰۲