شعر؛ نخستین هنری که با عاشورا بیعت کرد!/ خدمات شعر و شاعران به قیام حسینی

خبرگزاری شبستان، گروه قرآن و معارف- آمنه مستقیمی: نخستین روز از ماه محرم حسینی، با عنوان روز شعر و ادبیات آیینی نامگذاری شده است، به مناسبت فرا رسیدن این روز و به منظور بررسی فراز و فرودی که شعر عاشورایی در طول تاریخ پیموده است با «مهدی‌امین‌فروغی»، عاشوراپژوه، رئیس هیئت علمی مرکز مطالعات هنر آئینی و صاحب آثاری همچون «محتشم‌نامه» گفتگو کرده‌ایم که مشروح آن در ادامه تقدیم حضورتان می‌شود:

شعر عاشورایی و مرثیه‌سرایی در مصائب امام حسین(ع) و یاران و اهل بیت‌شان در شعر و ادبیات عرب چه پیشینه‌ای دارد و نخستین بار چه زمان سروده شده است؟

شعر از بدو وقوع حادثه کربلا کار خود را آغاز کرد و نخستین کسانی که در ارتباط با این واقعه شعر سرودند بازماندگان از این واقعه جانسوز بودند یعنی کسانی همچون امام سجاد(ع)، حضرت زینب(س)، حضرت سکینه بنت الحسین(ع) و حضرت رباب(س)؛ این‌ها نخستین کسانی بودند که عاشورا را در شعر خود سرودند و این واقعه را زنده نگاه داشتند.

صرف‌نظر از خاندان رسالت، از قرن اول تا پایان قرن سوم هجری شاعرانی پرورش یافتند که هم‌عصر ائمه(ع) بودند و برخی از آن‌ها بار‌ها به تشویق ائمه(ع) مفتخر شدند و بی‌باک و عاشقانه از این مصائب و واقعه عاشورای حسینی سخن گفتند علی‌رغم خفقان عصر اموی، این‌ها جان‌برکف شعر گفته و از انتقام صحبت می‌کردند... با ورود به عصر عباسیان شور و حرارت سرایش مرثیه و شعر عاشورایی فزونی گرفت و شاعرانی را می‌بینیم که در این عرصه درخشیدند.

در قرون بعدی و پس از عصر ائمه معصوم(ع) مرثیه‌سرایی و شعر عاشورایی چه مسیری را پیمود؟

از قرن چهارم هجری تا پایان قرن ششم، عصر شکوفایی شعر و ادب عاشورایی است چنان که تعدادی از بهترین شاعران همچون صنوبری، ابوفراز، شریف رضی، مهیار دیلمی از شعرای این دوره هستند در این دوره تشکیل حکومت‌های شیعی یا متمایل به تشیع سبب پدید آمدن آزادی نسبی در برخی سرزمین‌های اسلامی شد و به شاعران شیعی این فرصت را داد که در اشعار خود به ریشه‌یابی حوادث پس از پیامبر(ص) بپردازند. برخی شعرای این دوره نیز به روشنی دریافتند بنی عباس هم مانند بنی‌امیه غاصب‌اند و لذا علاوه بر سرودن از عاشورا به مذمت و نکوهش خلفای بنی العباس پرداختند!

در قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجری اگرچه از حرارت مراثی در شعر کاسته می‌شود و شور قیام اندکی به افول می‌گراید اما شاعرانی هستند که آثار ماندگاری به یادگار گذاشته‌اند در اشعار این دوران به جاری ریشه‌یابی حوادث و لعن و نفرین دشمنان و تهاجم به آن‌ها بیشتر میل به کسب اجر و ثواب اخروی در سوگواری‌ها و گریستن بر مصائب اهل بیت(ع) دیده می‌شود.

از قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم هجری مانند دوره قبلی، شاهد کاسته شدن شور و حماسه در اشعار عاشورایی هستیم با این تفاوت که با نزدیک شدن دوره معاصر و به وجود آمدن ادبیات نوین، حرکتی نامحسوس در شعر عاشورایی شاهد هستیم و نمونه اشعار این دوره با دوره اول تفاوت‌های چشمگیری دارد؛ شعر مرثیه در این دوره به سمت پسند عامه و کاربرد در مجالس سوگواری می‌رود؛ اشعار از نظر ادبی در سطح پایین‌تری قرار دارند و علما و فقها برای کسب ثواب به سرودن شعر روی می‌آورند و تقلید در شعر مرثیه بسیار به چشم می‌خورد در این دوران اشعار توسط منبری‌ها حفظ و در مجالس خوانده می‌شد.

دوره معاصر شعر و ادب عرب چه شِمایی از عاشورای حسینی و مرثیه‌سرایی ترسیم کرده است و چه خروجی‌هایی دارد؟

در قرن چهاردهم هجری یعنی عصر معاصر شاهد اوج‌گیری روح حماسه، مقاومت، ظلم ستیزی و امید در آثار مرثیه هستیم، در این دوره موج روشن‌اندیشی در ممالک اسلامی و پیدایش نهضت‌های آزادی‌خواه، روح جدیدی به مراثی می‌دهد در شعر این دوره شاعر در پی کسب اجر و ثواب اخروی نیست و حماسه حسینی را رمزی می‌داند که می‌تواند تمامی مظلومان عالم را یکصدا علیه ستمکاران بشوراند! از سوی دیگر، برخی شاعران به کاستی‌های معرفتی در دوره‌های قبل پی برده و کج‌اندیشی‌ها در مراثی و عزاداری‌ها را به نقد و بررسی می‌نشینند چنان که علامه سیدمحسن‌امینی نگاهی آسیب‌شناسانه به مراثی دارد.

در این دوران شاعرانی مانند محمدمهدی جواهری با داشتن تفکرات سوسیالیسیتی به مرثیه سرایی روی می‌آورند و شعر کم نظیری مثل «آمنت بالحسین(ع)» متولد می‌شود همچنین شعرای غیرمسلمان حتی از میان مسیحیان مانند «پولس سلامه» به جوهر شگفت‌انگیز قیام حسینی پی برده و آثاری گرانقدر در این باره خلق می‌کنند!

شعر این دوره اقشار مختلف شعرا با فرهنگ‌های متفاوت را در خود جای داده است اعم از فقها و علمای تراز اول اسلام و شیعه، شعرای مسیحی، شعرای عاشقانه‌سرا که کمتر مرثیه سروده‌اند و انقلابیون حتی با گرایش‌های غیراسلامی به عظمت حرکت حسینی پی برده و در شکل‌گیری شعر حسینی نقشی مهم ایفا می‌کنند.

شعر فارسی چه خدماتی برای عاشورا داشته است و چه فراز و فرودی را در این ساحت مقدس پشت سر گذاشته است؟

در ادبیات فارسی سرودن اشعار مذهبی از قرن چهارم هجری آغاز شد و با مرور اعصاری همچون سلجوقیان و خوارزم‌شاهیان و.. شاهد نحیف بودن شعر مذهبی هستیم یکی از دلایل آن سختگیری حکومت‌هایی است که از سال ۴۳ هجری تا پایان ولیدبن عبدالملک مروان در ایران حکمرانی کردند کسانی مثل زیاد بن ابیه، ابن اشعث و دیگران که در سایه رعب و وحشت به ظلم و ستم و تجاوز و تعدی مشغول بودند و اجازه ابراز ارادت به ائمه(ع) و خاندان رسالت(ع) را به احدی نمی‌دادند و شعرا هم جرائت نمی‌کردند در شعر خود نامی از اهل بیت(ع) به ویژه امام حسین(ع) بیاورند.

اما از قرن چهارم هجری و همزمان با روی کار آمدن حکومت‌های دارای گرایش‌های شیعی و رونق تشیع در ایران، شیعیان فرصت یافتند آشکارا به برگزاری مراسم حسینی بپردازند و شعرا هم در مدح و مرثه خاندان رسالت شعر سرودند.

آل بویه و در صدر آن معزالدوله و عضدالدوله دیلمی نقشی مهم در برگزاری آیین‌های سوگواری ایفا کردند؛ ابن کثیر شامی در تاریخ خود آورده اول بار مراسم سوگواری حسینی توسط معزالدوله دیلمی پس از غلبه وی بر بغداد در سال ۳۲۴ هجری برگزار شد. وی بعد از مطیع کردن بیست و سومین خلیفه عباسی فرمان داد مردم بغداد در دهه اول محرم سیاه پوشیده و بازار‌ها را سیاه‌پوش کنند و دکّان‌ها را ببندند و تعطیلی عمومی شود؛ وی مردم را به سوگواری دعوت کرد. با رونق گرفتن مراسم عزاداری امام حسین(ع) شعرا هم به آزادی عمل درباره عاشورای حسینی دست یافتند و از حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در اشعار خود یاد کردند.

نخستین مراثی در مصائب حضرت سیدالشهداء(ع) توسط کدامیک از شعرای فارسی‌زبان سروده شده است؟

گروهی فردوسی را نخستی شاعر شیعی در این باره می‌دانند اما به نظر می‌رسد نخستین شاعر فراسی زبان مرثیه‌سرا، کسایی مروزی است که شعر معروفی از وی برجای است: «بیزارم از پیاله وز ارغوان و لاله/ ما و خروش و ناله کنجی گرفته مأوا/ دست از جهان بشویم عزّ و شرف نجویم/ مدح و غزل نگویم مقتل کنم تقاضا/ میراث مصطفی را فرزند مرتضی را/ مقتول کربلا را تازه کنم تولّا... «

پس از وی یکی پس از دیگری شعرا به سرودن شعر عاشورایی پرداخته و هر یک به تناسب دوره خود کربلا را در شعر آورده‌اند اما از قرن چهارم تا دهم هجری آثار عاشورایی بسیار نحیف است گویی در بادیه سرگردان مانده و راه خود را نمی‌یابد و در قالب و محتوا قابل اعتنا نیستند و رویش چندانی ندارند.

شعر عاشورایی چه زمان در آسمان شعر و ادب فارسی شروع به درخشش و جریان‌سازی کرد؟

در قرن دهم هجری ستاره‌ای درخشان در شعر عاشورایی با محتشم کاشانی طلوع کرد و روح و جوشش به کالبد شعر عاشورایی دمید چنان که ترجیع‌بند معروف او از همان زمان بر کتیبه‌ها و تکایا و حسینیه‌ها و مساجد نقش بست و پس از او بسیاری به روی به سرایش شعر عاشورایی به ویژه ترکیب‌بند آوردند و امروز بیش از ۱۰۰ ترکیب‌بند عاشورایی با الهام از محتشم سروده شده است.

پس از محتشم در دوره‌های زندیه و قاجاریه شاهد فراوانی مرثیه‌های حسینی هستیم تا عصر معاصر که شعرا در هر دوره به تناسب روح حاکم بر جامعه، مراثی سروده‌اند و دامنه این شعر امروز به قدری وسیع است که کمتر احصای آن‌ها ممکن است.

در میان هنر‌ها و ابزار و فرصت‌هایی که در ترویج و تبیین و تبلیغ عاشورای حسینی خدمت کرده‌اند، شعر چه جایگاهی دارد و ایفاگر چه نقشی بوده است؟

شعر نخستین هنری است که در میان هنر‌ها با عاشورا بیعت کرد، شعر با همه ظرفیت‌هایی که در خود دارد از روز وقوع حادثه توسط بازماندگان اهل بیت(ع) کار خود را شروع کرد و وعاظ و اهل منبر و آن‌ها که اقدام به تألیف کتاب کرده‌اند در کار خود از شعر بهره برده‌اند. اگر شعر و شاعران نبودند امروز واقعه عاشورا اینگونه به گوش مردم جهان نمی‌رسید شعر یک رسانه قدرتمند بوده و توانسته اخبار و حوادث و تاریخ اقوام و ملل را با هنر و ظرأفت زبان و سِحرِ واژه این واقعه را به گوش آیندگان برساند.

درباره عاشورا نیز چنین است و شعر به راستی دِین خود را به عاشورای حسینی ادا کرده این بدان معنا نیست که شعرا برای رشد نکوشند اما وقتی مرور می‌کنیم از میان هنر‌ها این شعر است که تمام‌قد در خدمت نشر و گسترش پیام عاشورا کوشیده و هنوز هم بسیار شعرایی داریم از نسل جوان که در روشنی چراغ برافروخته عاشورا کمک می‌کنند. به راستی در سوگ هیچ انسانی در طول تاریخ بشر این اندازه مرثیه که درباره امام حسین(ع) سروده شده، وجود ندارد و شعر خدمتی بزرگ به عاشورای اباعبدالله الحسین(ع) کرده است.

پایان پیام/9