ویژگی‌های یک کاریکلماتور خوب در گفت‌و‌گو با سهراب گل‌هاشم

زنده‌یاد پرویز شاپور را می‌توان پایه‌گذار کاریکلماتور دانست. در سال ۱۳۴۶ نیز احمد شاملو در نشریه خوشه نام کاریکلماتور را بر این جملات طنز گذاشت. کاریکلماتور ترکیبی از دو واژه کاریکاتور و واژه کلمات است که امروز به آن کاریکاتور کلمات گفته می‌شود.

اگر بخواهیم از میان چهره‌های مطرح این نوع از گونه‌های طنز مکتوب نامی به میان آوریم بی‌تردید سهراب گل هاشم یکی از سرآمدان این حوزه است.

زندگینامه سهراب گل هاشم

گل هاشم متولد اردیبهشت ۱۳۳۶ در مشهد است. او تحصیلات ابتدایی را در مشهد و پس ‌از آن تحصیلات متوسطه را در تهران گذراند، سپس برای تحصیل در رشته ادبیات فرانسه به پاریس سفر کرد. در پاریس با آثار ژیلبرت سیبرون طنزنویس مشهور فرانسه که اغلب، جملات کوتاه طنز می‌نوشت آشنا شد و همین اتفاق کافی بود تا به کاریکلماتورنویسی روی آورد.

بعد از برگشت به مشهد نوشته‌های او برای اولین بار در تابستان ۱۳۵۵ در روزنامه خراسان به چاپ رسید و سپس دیگر روزنامه‌ها از جمله آفتاب شرق، قدس، شهرآرا، صبح امروز، بچه مشد، اعتماد ملی، ستون آزاد، خیزران و … به چاپ کاریکلماتورهای او روی آوردند.

از سهراب گل هاشم تا امروز کتاب‌های «گاه‌گاهی، زندگی شوخی نیست»، «چند قدم به حرف حساب» و «قلم کم ‌حرف» به سه زبان عربی، فارسی و انگلیسی در قالب کاریکلماتور منتشرشده است. برای بررسی وضعیت کاریکلماتور نویسی در روزگار ما با سهراب گل هاشم گفت‌وگو کرده‌ایم.

کاریکلماتور، هوشمند و زمانه شناس

گل هاشم در تشریح وضعیت کاریکلماتور در دو دهه گذشته می‌گوید: در بیست سال گذشته، بیش از صد عنوان کتاب کاریکلماتور منتشرشده است. از زمان پیدایش اینترنت، تعداد زیادی از مردم در سراسیمگی سرعت وکم‌ حوصلگی محصورشده‌اند؛ در این میان به دلیل کمبود زمان برای مطالعه، کاریکلماتور بسیار مورد توجه قرارگرفته است.

در بسیاری از مقاطع تحصیلی دانشگاهی در رشته زبان و ادبیات فارسی، شمار قابل ‌ملاحظه‌ای پایان‌نامه با موضوع کاریکلماتور، نوشته شده است. وی در پاسخ به این سؤال که ویژگی‌های یک کاریکلماتور خوب چیست؟ می‌گوید: کاریکلماتور، الگوی باریک‌بینی، سنجیده گویی و ایجاز است. سخنی است که در عین کوتاهی تأثیرات عمیقی بر ذهن و نگاه مخاطب می‌گذارد. این‌ گونه ادبی، بسیار هوشمند و زمانه شناس است و با سرعت زندگی بشر در عصر حاضر، تناسبی بارز و خیره‌ کننده دارد پس می‌تواند در زمانی اندک، درون‌مایه‌های ژرف و تأمل‌برانگیز را به مخاطبانش منتقل کند.

زیبانویسی، چینش و ترکیب مناسب واژگان و کوتاه نویسی و استفاده صحیح از صنایع ادبی مانند ایهام از خصوصیات بارز یک کاریکلماتور خوب است. به ‌عنوان ‌مثال چند نمونه می‌آورم «زنبورعسل، نیش تلخی دارد»، «ریاضی را دوست دارم اما با جبر، مخالفم»، «آدم‌های خسیس، عاشق حرف مفت هستند»، «آدم‌های فقیر، نه مشت دارند و نه پشت».

نویسنده کتاب «قلم کم حرف» در پاسخ به این سؤال که آیا در کشورهای دیگر قالبی، شبیه کاریکلماتور داریم، خاطرنشان می‌کند: مینیمال نویسی و هایکو از جمله انواع نوشته‌های ادبی است که با پیشرفت‌های ادبی جهان امروز تناسب و توافق زیادی دارد، بیراه نیست اگر این روزها را قرن ایجاز و اعجاز بنامیم. حتی بسیاری از سیاستمداران بزرگ دنیا مانند چرچیل، گاندی، آبراهام لینکلن و… در سخنرانی‌هایشان از جملات کوتاه طنز ادبی استفاده می‌کنند که این جملات را می‌توان کاریکلماتورهای زیبایی دانست.

#gallery-2 { margin: auto; } #gallery-2 .gallery-item { float: right; margin-top: 10px; text-align: center; width: 100%; } #gallery-2 img { border: 2px solid #cfcfcf; } #gallery-2 .gallery-caption { margin-left: 0; } /* see gallery_shortcode() in wp-includes/media.php */

خودسانسوری، آسیب جدی کاریکلماتور

این نویسنده برجسته ادبی کشور در پاسخ به این سؤال که بزرگ‌ترین آسیبی که امروز بر پیکره کاریکلماتور وارد آمده است، چیست؟ بیان می‌کند: برخی افراد با این که تخصصی در کاریکلماتورنویسی ندارند دست به نوشتن می‌زنند، کارهای ضعیفی تولید و بلافاصله در فضای مجازی منتشر می‌کنند که متأسفانه در ذهن مخاطبان تأثیر بدی می‌گذارد.

دیگر آسیب، استفاده سایت‌های تجاری از یک جمله شبیه کاریکلماتور و تبلیغ کارهایشان است؛ اما مهم ترین معضل این ‌گونه ادبی خودسانسوری است. نویسنده کاریکلماتور باید به این نکته توجه داشته باشد که می‌توان با هوشمندی از آرایه‌های ادبی مختلف و ظرفیت‌های زبان به صورتی مفید بهره جست و بسیاری از سخنان مگو را گفت.

وی با اشاره به آشنایی برخی کشورها با کاریکلماتور فارسی تصریح می‌کند: کاریکلماتورهای فارسی مانند بسیاری از ضرب‌المثل‌های ما برای خارجی زبان‌ها معنا و مفهومی ندارد. بنده در کتاب سومم به نام قلم کم‌حرف، سعی کرده‌ام نگاهی به مخاطب جهانی این ‌گونه ادبی داشته باشم.

با تلاش دوساله دکتر اندیشه قدیریان این کتاب به انگلیسی و عربی ترجمه شد، سپس در کلاس‌های دانشجویان خارجی زبان، خوانش و مطالعه شد که با وجد و استقبال دانشجویان غیر فارسی زبان هم رو به رو شد. کاریکلماتور ما امروز در اروپای غربی با نام جملات کوتاه طنز شناخته می‌شود.

کاریکلماتور، بارزترین گونه زبان

گل هاشم می‌افزاید: کاریکلماتور، هنری روان‌شناختی، اجتماعی و سیاسی است که در عین کوتاهی تأثیرات عمیقی بر ذهن و نگاه مخاطب می‌گذارد. به باور من کاریکلماتور، بارزترین گونه زبان است که سعی در به جنبش درآوردن فکر مخاطبان دارد. به اعتقاد من هر نوع تلاش فکری و خلاقیت زبانی برای تولید نمونه‌هایی تازه از این نوع ادبی ستودنی است.

با نگاه دقیق به عنصر زنده و بالنده زبان، همچنین توجه خاص به مباحث گوناگون فلسفی، روان‌شناختی، اقتصادی و سیاسی می‌توان جملاتی نوشت که مردمی بودن و مردمی اندیشیدن را نشان دهد و این مقدمه‌ای برای انعکاس دغدغه‌های مردم است.

تفاوت کاریکلماتور گل هاشم با پرویز شاپور

سهراب گل هاشم درباره تفاوت‌های کاریکلماتورنویسی خود با پرویز شاپور به عنوان بنیان گذار این شاخه ادبی می‌گوید: پرویز شاپور در نوشتن، تحت تأثیر ژیلبرت سیبرون بود، این نویسنده فرانسوی با آثارش ابتدا مخاطب را به تبسم وسپس به تعجب وادار می‌کند.

کاریکلماتور پرویز شاپور هم از همین جنس است ولی بنده در کاریکلماتورهایم سعی می کنم مخاطب را با تبسم، وادار به تفکر کنم. بنده معتقدم کاریکلماتور باید مخاطب را به تفکر وادارد و او را در لایه‌های زیرین کاریکلماتور به نتایجی برساند، به طوری که مخاطب پس از کشف این معنای پنهان دچار لذتی دوست داشتنی شود.