چرایی ناکامی مامون در مناظره های علمی امام جواد (ع)

به گزارش خبرنگار گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان آنچه در ادامه می آید گفتگوی ما با حجت الاسلام و المسلمین امیر علی حسنلو، مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه درباره حیات مبارک حضرت امام جواد علیه السلام در یکی از حساس ترین زمان های تاریخ شیعه به ویژه ارتباط این زندگی با جریان مناظره های علمی و پاسخگویی به شبهات و ایستادگی در برابر جریان های انحرافی در حوزه دین است.

آیا جزئیاتی از شکل گیری مناظره هایی که امام جواد (ع) با آن سن کم در عصر عباسیان انجام می دهند در تاریخ ثبت شده است؟

آنچه مطابق اسناد می دانیم این است که دستگاه خلافت عباسی چندین بار مجالس مناظره با امام را ترتیب داد که یکی از آنها در نخستین روزهای ورود و حضور امام در بغداد بود که مأمون در پی مخالفت های عباسیان با طرح ازدواج دختر خلیفه با امام جواد(ع)، مجلسی را آماده کرد و علمای برجسته عباسی را خواست و مقرر شد که یحیی بن اکثم، مسایل علمی سختی را از امام بپرسد، تا میزان فضل و کمال آن حضرت برای آنان روشن گردد، در این جلسه مناظره، یحیی بن اکثم از پاسخ سوالی که امام مطرح کرد باز ماند و برجستگی علمی امام برای آنان آشکار گردید. این مناظره ها در انسجام شیعه و هدایت آنها راهبردی بسیار کارآمد و مهم بود که توانست شیعه را از بحرانهای مختلف فکری، علمی و اجتماعی نجات دهد .

از آنچه پیش تر اشاره کردید برمی آید که روش تبیین و بیان روایات، راهبردی فرهنگی برای حراست باورهای شیعه بود. در این باره چه نکاتی قابل طرح است؟

ببینید بخشی دیگر از فعالیت های امام جواد(ع) مربوط به احادیثی است که در زمینه های مختلف فقهی، اعتقادی، اخلاقی و... از ایشان به یادگار مانده است. برخی تعداد این احادیث را در حدود 250 مورد می دانند که از طریق 120 راوی نقل شده و به ما رسیده است.

اگرچه این تعداد روایت اندک می نماید، اما اگر عوامل مختلفی چون محدودیت های دوران امام جواد(ع) در ارتباط داشتن با شیعیان و کم بودن طول عمر ایشان را در نظر بگیریم، خواهیم دید که همین مقدار حدیث از ایشان حجم قابل توجهی خواهد بود. ضمن آن که این مقدار روایاتی است که به دست ما رسیده و موجود است و به طور طبیعی به دلایلی که ذکر شد، قطعاً روایات دیگری نیز از سوی آن حضرت نقل شده، اما از میان رفته و به دست ما نرسیده است. افزون بر این بسیاری از پرسشها و پاسخها از طریق نامه و به شکل مکتوب بین شیعیان و آن حضرت انجام شده اند که بسیاری از آنها نیز به دست ما نرسیده است؛ اما آنچه به دست رسیده است در هدایت شیعه و فرهنگ شیعه تاثیر بزرگی داشت.

امام جواد (ع) با دو خلیفه نیرنگ‏ باز عباسى یعنى مامون و معتصم ‏معاصر بود. به گواهى متون تاریخى، مامون مکارترین و منافق‏ ترین‏ خلفاى عباسى است. هدف نهائى مامون از تشکیل مجالس مناظره با امامان شیعه چه بود؟

مامون دو هدف بزرگ را تعقیب می کرد و آن دو هدف در نهایت به یک هدف منتهی می شد: هدف سیاسی و حفظ قدرت خود. این خلافت و قدرت که در دنیا خون های زیادی بر سر آن ریخته شده است اختلافات، دشمنی ها، جنگها و برادرکشی های بی شماری را رقم زده است. هر صاحب قدرتی خود را ذی حق دانسته و برای حفظ آن با توجیهات، خونها ریخته است در حالی که پیامبر (ص) تکلیف این قدرت را مشخص کرده بود تا این خون ها ریخته نشود و این بلاها امت را گرفتار نکند که تا امروز دامنه این جنگ و درگیری ادامه دارد و عملا مسلمانان را در مقابل دشمنان دین اسلام ضعیف نموده و آنان بر سرنوشت ملل اسلام تسلط یافته اند.

آیا مامونی که با برادرش سر قدرت جنگ کرد و او را کشت امکان دارد این قدرت به آسانی را واگذار نماید؟ هرگز! بلکه او همانطور که طرح ولایتعهدی را برای آرام نمودن مخالفان خود اعم از عباسیان و علویان مطرح کرد مباحث علمی را هم با همان انگیزه مطرح می نماید. مامون در این رفتارها دنبال یک چیز مهم نیز بود که مهمتر از به دست آوردن قدرت بود و آن مشروعیت بخشیدن به حکومت خود بود. مشروعیت داشتن یک حکومت خیلی مهم است و همه حکومتها دنبال این مولفه بوده اند چه حکومت های دینی و چه غیر دینی چون مشروعیت قوام حاکمیتها بوده است .

عباسیان مدتی انتساب به پیامبر صلی الله علیه و آله را از طریق عباس مشروعیت سازی می کردند مدتی نیز داستان حمیمه را مطرح می کردند که پسر محمد حنفیه حق حاکمیت را به آن سپرده است. او می خواست مشروعیت خلافت خود را نیز با این برنامه ها تامین نماید. عباسیان پس از سرکوب امویان و از آغاز درگیری که با جنگ نرم پیش رفتند و سرانجام با استفاده از جایگاه معنوی اهل بیت که در ایران وجود داشت شعار الرضا من آل محمد و انتقام کربلا را سر دادند به هر طریق ممکن غلبه کردند و امویان ساقط شدند اما علویان اعتراض و قیام نمودند.

طبیعی است که مامون از برگزاری مناظره های علمی امام جواد علیه السلام به دنبال کسب مشروعیت و بهره برداری سیاسی خود بود. اما آیا او به این هدف خود رسید؟

از آن رو که در این روزگار، ماوراء النهر منطقه ای علمی ویژه بود و خیزش های علمی و شبهات در این مناطق رشد داشت لذا مامون به این قلمرو متمرکز بود و می خواست با این جلسات که مایه آن را از اهل بیت علیهم السلام می گرفت مشروعیت و غلبه حاکمیتی داشته باشد بر تمام ملل و مذاهب، بنابراین همه را می خواست با این ابزار ساکت کند و تابع خود نماید و از خود چهره محبوب علمی و سیاسی بر جای گذارد .

هدف مامون از این مناظرات بیشتر تثبیت قدرت خود با استفاده از ابزارهای علمی بود که در اختیار ائمه علیهم السلام بود. از طرفی فروکاستن از تحرکات مذاهب و فرق دیگر بود لذا از رهبران فرق بزرگ و مذاهب و ادیان در این مجالس دعوت می کرد. مامون سعی می نمود با این ترفندها افکار عباسیان و دانشمندان بنی هاشم و سادات را به خود جمع نموده و خودش را برجسته جلوه دهد لذا اقداماتی در این باره انجام می داد. مامون در این مذاکرات و مجالسات علمی انگیزه های مختلفی داشت اما مامون نتوانست از این مجالس سود ببرد بلکه اراده الهی و اقدام و استقبال ائمه علیهم السلام از این مجالس بر آن بود که مکتب اهل بیت علیهم السلام و مکتب امامت بر مکاتب انحرافی و خلافت ادعائی چیره شود و ائمه علیهم السلام دراین زمان بیشتر شناخته شدند و در تمام قلمرو و ممالک اسلامی ائمه علیهم السلام جایگاه جدیدی ایجاد شد. اگر آثار این دوره اهل سنت هم ملاحظه شود این تحول و تکامل معرفتی به خوبی قابل درک است.

پایان پیام/187