«دماوند» دیو سپید پای در بند معضلات زیست محیطی

دماوند همان «دیو سفید پای در بند» همواره در ادبیات ایران زمین به عنوان نمادی از پایداری، استواری، شکوه، عظمت و زیبایی بوده، در شاهنامه‌ فردوسی در جنگ میان ایران و توران، برای تعیین مرز بین دو سرزمین، آرش کمانگیر از بالای کوه دماوند، تیری از کمان خود پرتاب می‌کند که تا نیمروز در آسمان پیش رفته و با فرود آمدن پای یک درخت گردوی تناور در کنار رود جیحون، این مرز مشخص شده و جنگ پایان می‌یابد اما اکنون این قله سرافرازی به کجا رسیده، این قله که در کتاب های تاریخی نیز گاهی با قهرمانان افسانه‌های تاریخی ایران در هم آمیخته، در چند سال اخیر با مشکلات زیست‌محیطی زیادی دست و پنجه نرم می‌کند.

جاده‌کشی، تردد زیاد گردشگران، برداشت بی‌رویه از معادن، چرای بی‌رویه دام در مراتع اطراف دامنه‌های قله و دشت لار، تخریب دشت‌های شقایق توسط گردشگران، زخمی کردن دامنه‌های کوه و دشت‌ها و مراتع اطراف به بهانه ساخت‌ و ساز خانه، ویلا و هتل، صعودهای کوهنوردی بیش از حد ظرفیت، عدم‌ رعایت نکات زیست ‌محیطی از قبیل ریختن زباله‌های غیرقابل تجزیه در ارتفاعاتی که امکان جمع‌آوری و پاکسازی آن توسط افراد غیرحرفه‌ای تقریبا غیرممکن است، نبود سرویس‌های بهداشتی در طول مسیر، شکار مجاز و غیرمجاز، وجود تعداد زیادی سگ‌های گله که باعث شده‌اند حیات وحش به مناطق بالای کوه پناه ببرند و به ‌علت بی‌غذایی و نبود آب تلف شوند و نیز تخریب آثار باستانی در این منطقه از جمله عوامل تهدید دماوند به شمار می‌آیند که نفس این کوه با عظمت را به شماره در آورده اند؛ تهدیداتی که اگر چاره‌ای برای رفع آنها اندیشیده نشود می‌توانند این میراث طبیعی را با خطر جدی مواجه کند.

کوه‌ها در حالی که جزو مظلوم ترین اکوسیستم های طبیعی محسوب می شوند، مجموعه‌ای از زیباترین جلوه‌های طبیعی را در خود جای داده‌اند. پستی و بلندی، ارتفاع، دره، آبشار، گل و گیاه از مناظری است که در مجموع، کوه‌ها را به موزه‌های منحصربه ‌فرد طبیعی تبدیل کرده‌اند؛ آرامش محیط و دوری از جنجال و شلوغی شهرها، از دلایلی هستند که هر ساله میلیون‌ها انسان را به کوه‌ها می‌کشاند؛ بوته‌ها، گل‌ها، گیاهان، درختان و درختچه‌ها، فرش سبز کوهستان را تشکیل می‌دهند که لایه محافظ خاک در مناطق کوهستانی هستند و در صورت تخریب این لایه محافظ، خاک در شیب‌های کوهستانی در معرض فرسایش شدید آبی و خاکی قرار می‌گیرد که دماوند نیز از این قاعده مستثنی نیست.

در چند دهه اخیر به ‌علت بروز بعضی مشکلات زیست ‌محیطی، دولت با برخی سرمایه‌گذاری‌ها کوشیده است برای رفع مشکلات زیست‌ محیطی با تمهیداتی مانند در نظر گرفتن ردیف‌های بودجه برای رفع این مشکلات اقدام کند. در این میان، سازمان‌های مردم‌ نهاد زیست‌محیطی نیز برای رفع این مشکلات فعالیت‌هایی انجام داده‌اند، برخی مردم محلی و بومی هم که محل سکونت آنها در معرض صدمات زیست‌ محیطی قرار دارد به حفاظت از محیط‌ زیست مناطق خود پرداخته‌اند اما به ‌علت بعضی از مشکلات، دولت و سازمان‌های مردم‌نهاد نتوانسته‌اند آن گونه که باید، کار مشترکی در این زمینه انجام دهند؛ این در حالی است که در موارد معدودی که دولت و سازمان‌های مردم نهاد زیست ‌محیطی و مردم برای رفع مشکلات زیست‌ محیطی در کنار هم و با برنامه‌ریزی صحیح برای رفع مشکلی اقدام کرده‌اند، دستاوردهای خوبی از این فعالیت‌ها به دست آمده است.

دماوند با ارتفاع ۵۶۱۰ متر، مرتفع‌ترین قله ایران در شرق البرز مرکزی (استان مازندران) و جنوب دریای خزر قرار دارد؛ این قله در ۶۹ کیلومتری شمال شرقی تهران، ۶۲ کیلومتری جنوب غرب آمل و ۲۶ کیلومتری شمال غربی شهر دماوند واقع شده و از تهران قابل مشاهده است؛ این قله، با مساحتی بیش از ۲۹۵۰ هکتار با مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۲۱ خرداد ۱۳۸۱ شورای عالی محیط زیست، به عنوان اثر طبیعی ملی به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته‌ است.

ضرورت تشکیل یک کارگروه برای حفاظت از دماوند

«حسین عبیری گلپایگانی» فعال محیط زیست در این زمینه به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: با توجه به تجربه بیش از سه دهه فعالیت زیست محیطی در بین فعالان محیط زیست به ویژه در بخش کوهستان، اکنون می طلبد که تشکل‌های مردمی، نهادهای دولتی و مردم بومی منطقه با تشکیل کارگروه ویژه به حفاظت و صیانت از کوه دماوند بپردازند.

وی افزود: امسال فعالان محیط‌زیست و دوستداران کوه دماوند شانزدهمین سال است که روز ملی دماوند را برگزار می‌کنند (البته با توجه به شرایط کرونا امسال قرار است این مراسم مجازی برگزار شود)؛ در این مدت به تجربه‌های خوبی در دفاع از محیط‌ زیست دماوند دست ‌یافته‌اند؛ همچنین بیش از ۱۵ سال است که برای نگهبانی از دشت شقایق، فعالان محیط‌زیست تهرانی و مازندرانی برای چندین هفته به دامنه‌های قله دماوند می‌روند، با این حال هنوز فعالان محیط‌زیست نتوانسته‌اند آن طور که باید، باعث بر انگیخته شدن حساسیت افراد محلی و بومی نسبت به عوارض نابودی مناطق طبیعی اطراف زندگی خود شوند. از این‌رو، حضور مردم بومی منطقه در برنامه‌های دفاع از محیط‌زیست قله دماوند باید جدی گرفته شود.

وی ادامه داد: نکته‌ای که وجود دارد، اینکه به ‌نظر می‌رسد مشکلات کوه دماوند برای نهادهای دولتی از قبیل سازمان‌های حفاظت محیط‌زیست و میراث‌فرهنگی حتی در اولویت‌های عادی نیز قرار ندارد؛ زیرا با آنکه سازمان محیط‌زیست چند سال پیش بالای ارتفاع چهار هزار متر را به‌ عنوان یک اثر طبیعی ثبت کرده اما تاکنون هیچ فعالیت حفاظتی برای این بخش انجام نداده است. همچنین از سال۱۳۸۷ کوه دماوند به ‌عنوان نخستین اثر طبیعی و تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی ثبت ملی شده، اما این سازمان نیز تاکنون آن طور که باید، برنامه حفاظتی برای کوه دماوند و دامنه‌های آن انجام نداده است.

عبیری اظهار کرد: اگر بخواهیم برای رفع مشکلات کوه دماوند اقدامی جدی انجام دهیم، چاره‌ای نداریم جز اینکه نهادهای دولتی، سازمان‌های مردم نهاد و افراد بومی به کمک هم بیایند و با هم‌اندیشی برای رفع این مشکلات اقدام کنند؛ لذا پیشنهاد می‌شود کارگروهی با حضور نیروهای مردمی و تشکل‌های مختلف علاقه‌مند به حفظ دماوند، نهادهای دولتی ذیربط از قبیل سازمان حفاظت محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان میراث فرهنگی تشکیل شود.

وی ادامه داد: این کارگروه که تمام ذی‌نفعان کوه دماوند در آن حضور دارند، می‌تواند دستورالعملی تهیه کند که از سوی همه لازم‌الاجرا باشد؛ در این کارگروه، نهادهای دولتی با تهیه امکانات مادی، لوازم سخت افزاری و انجام کارهای کارشناسی برای شناسایی مشکلات منطقه کمک کنند و سازمان‌های مردم‌نهاد نیز به ‌عنوان خط ارتباطی بین دولت و مردم بومی منطقه به آموزش و فرهنگ سازی در میان مردم اقدام کنند. در این کارگروه می‌توان از نیروی‌های مردمی و بومی منطقه برای حفاظت از دماوند کمک گرفت. وقتی حفاظت از محیط‌ زیست برای مردم منطقه به یک فرهنگ تبدیل شود دیگر تخریب و تجاوز به محیط‌زیست بی‌مفهوم می‌شود و به حداقل ممکن می‌رسد.

این فعال محیط زیست گفت: با توجه به اهمیت قله دماوند به ویژه بخش زیست محیطی آن، نخستین برنامه روز ملی دماوند که با همکاری هیأت کوهنوردی استان تهران، فعالان محیط‌زیست کوهستان، گروه‌های کوهنوردی و جامعه مطبوعاتی کشور از ۲ تا ۴ مرداد ماه سال۱۳۸۳ برگزار شد، با صعود صدها کوهنورد برای پاکسازی نمادین قله از زباله همراه بود؛ در سال ۱۳۸۴ با توجه به تجربه نخستین سال برگزاری روز ملی دماوند (سال۱۳۸۳) این برنامه در دو بخش برگزار شد؛ بخش نخست، برنامه صعود کوهنوردان به قله دماوند برای پاکسازی بود و بخش دوم به برگزاری یک همایش اختصاص داشت. در این همایش که در شهرستان رینه برگزار شد، شماری از فعالان محیط‌ زیست استان تهران، برخی افراد بومی و همچنین اساتید تاریخ‌ شناس و نویسنده کتاب‌های کوهنوردی حضور داشتند. حین برگزاری همایش، پیشنهادی از طرف انجمن کوهنوردان ایران در ارتباط با نامگذاری ۱۳تیر ماه که مصادف با آغاز جشن تیرگان و روز صعود افسانه‌ای آرش کمانگیر به قله دماوند است، به ‌عنوان روز ملی دماوند مطرح شد که مورد موافقت گروه‌های حاضر در همایش قرار گرفت.

وی افزود: در سال ۱۳۸۵ با تشکیل ستاد روز ملی دماوند در تهران و دعوت از گروه‌های کوهنوردی و فعالان محیط‌ زیست هشت استان، برنامه در ۲ بخش پاکسازی قله و برگزاری همایش در تالار ارشاد شهرستان رینه با گرامیداشت یاد جانباختگان قله دماوند برگزار شد؛ در این سال بر اساس درخواست‌های کتبی از میراث فرهنگی، ثبت قله دماوند به‌ عنوان نخستین اثر طبیعی تاریخ ایران مطرح شد. همچنین از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خواسته شد که ۱۳ تیرماه را به ‌عنوان روز ملی دماوند در تقویم کشوری ثبت کند.

عبیری ادامه داد: در ۲۸ تیر سال۱۳۸۷ با حضور معاون رئیس‌ جمهوری و ریاست وقت سازمان میراث فرهنگی، استاندار مازندران و برخی مسؤولان کشوری و استانی در پناهگاه فدراسیون در پلور، از لوح یادبود ثبت ملی قله دماوند و دامنه‌های آن به ‌عنوان نخستین اثر طبیعی و تاریخ ایران پرده‌برداری و روز ۱۳تیرماه نیز به عنوان «روز ملی دماوند» نامگذاری شد. در عین حال، انتظار می‌رود مسؤولان، حفاظت از دماوند این نماد ملی را به‌ طور جدی در دستور کار قرار دهند تا بیش از این دستخوش تخریب‌های آگاهانه و ناآگاهانه نشود.