چرایی مناره های گیلان که از سازه مسجد جدا بود/ مناره ای که مسجدش تخریب شد

خبرگزاری شبستان- رشت؛ پس از احیای دوباره مناره مسجد گلدسته ساغریسازان، رویداد عکاسی از این گلدسته بازسازی شده در اینستاگرام براه افتاد که با اسقبال زیادی همراه بود. اگرچه این مناره به کمک یک خیر و مجوز اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان احیا شد، اما مقایسه مناره جدید با تصویر بجامانده از آنچه در کتاب «از آستارا تا استرآباد» منتشر شده، تفاوت‌هایی را در این سازه آجری نشان می‌دهد.

در آیین افتتاح این گلدسته، یکی از سخنران‌ها نیز به این نکته اشاره کرد و به اجمال برخی از این تفاوت‌ها را برشمرد. بر همین اساس به سراغ این کارشناس میراث فرهنگی رفتیم تا بیشتر در مورد این تفاوت‌ها توضیح دهد. اما گفتگو به ریشه این نوع معماری رسید که چرا در گیلان مناره‌ها منفرد از سازه مسجد ساخته می شد؟

«مهدی میرصالحی» از گیلانی گفت که همچون یک چاله فرهنگی نوع معماری مساجدش در اوایل دوره اسلامی ایست کرده و همچنین تک مناره‌ای که مسجد چوبی‌اش از بین رفته و تنها مناره آن باقی است.

- چرا مناره‌های مساجد قدیمی گیلان از بنای مسجد منفرد ساخته می‌شد؟

این نوع مناره‌سازی که در گیلان هست، جزو مناره سازی‌های اولیه دوره اسلامی است زیرا مناره که در مساجد قرون اولیه اسلامی ساخته می‌شد، جدای از بنای مسجد و تک مناره بود. ضمن اینکه مناره‌سازی از ایران به سایر بناهای اسلامی رفت.

نمونه مناره‌های منفرد، مناره «مسجد تاریخانه دامغان» است و یا« مسجد امیر فهرج» ساوه که جزو نخستین مساجد ساخته شده است. البته در دوره اسلامی ساخت مناره مجزا هم داشتیم که کارکرد غیر مذهبی داشت. مثل مناره سامرا که مسجد نبود. عباسیان با اسب تا بالای مناره می‌رفتند تا سیطره خود را نشان دهند.

- از چه دوره‌ای مناره به بدنه مسجد اتصال می‌یابد؟

در دوره سلجوقی آرام آرام مناره به بدنه مسجد متصل می‌شود مانند مسجد «شیخ عبدالصمد» در نطنز. بعدها مساجد دو مناره‌ای شد تا پیش از این مساجد تک مناره بود. دو مناره‌ای از زمان صفویه رایج شد و خاص مساجد شیعی است. مساجد اهل تسنن تک مناره است.

به این نوع مناره‌ها در این زمان «گلدسته» می‌گفتند زیرا ارتفاع کمتری دارد و جفتی در درگاه ورودی مسجد قرار می‌گیرد. مثل گلدسته مسجد جامع اصفهان.

- با این تفسیر مناره‌های منفرد در مساجد گیلان بازمانده معماری پیش از سلجوقی است. پس چرا سبک معماری مساجد با حضور صفویه در گیلان رشد نکرد؟

گیلان بصورت یک چاله فرهنگی است، بنیانی که اوایل دوره اسلامی گذاشته شد در گیلان ماندگار شد. مهمترین علت این است که شهرنشینی در گیلان به آن معنا گسترش پیدا نکرد به عنوان مثال مسجد جامع به آن معنا در گیلان نداریم. اسلام بطور گسترده از قرن چهار وارد گیلان شد. البته حوالی سال‌های۲۰۰ و خرده ای از شرق گیلان وارد شده بود ولی بطور گسترده از قرن ۴ اسلام به گیلان آمد. به‌لحاظ تاریخ اسلام هم بنوعی ۳۰۰ تا ۴۰۰سال عقب افتدگی تاریخی داریم.

- از نظر معماری چطور؟

مصالح اصلی در معماری گیلان چوب بود. به‌همین دلیل مساجد در اثر اقلیم مرطوب به سرعت تخریب می‌شدند و ما سازه‌های خیلی قدیمی نداریم که بتوان نظر داد. بجز « اسپی مزگت» عمده مساجد باقی مانده تاریخی، مربوط به دوره قاجار است.

مسجد تاریخی ساغریسازان در اوایل قاجار ساخته شده ولی سبک معماری آن که یک مناره مجزا دارد، به همان سبک اوایل دوره اسلامی است. این سبک در خیلی از مساجد تاریخی گیلان قابل بررسی است. مثل مناره «مسجد صفی» که بعدها بنا را وسعت دادند و مناره پوشیده شده است. یا مناره «مسجد بادی اله» که منفرد بود و مشخص است که فاصله بین مناره و مسجد در اثر گذشت زمان پر شده است. البته این سبک مناره منفرد را در منطقه قفقاز و مازندارن هم داریم.

از دیگر نمونه های مناره منفرد، مناره مسجد جامع فومن بود که متاسفانه تخریب کردند. یا مناره کلده در طاهر گوراب .

- مناره روستای گسگر چطور، در منابع تاریخی از کاربرد این مناره چیزی بیان نشده است؟

مناره بازار گسگر هم جزو همان مناره‌های منفرد از مسجد بود. اما به دلیل شرایط اقلیمی گیلان و اینکه مسجد را از چوب می‌ساختند، در طول زمان مسجد خراب شده و بنای مناره که از آجر و ساروج بود، باقی مانده است. این را یافته‌های باستان شناسی می‌گوید.

گسگر پیش از صفویه مرکز حکومت آل اسحاق بود بنابراین طبیعی است که مسجد بزرگی داشته باشد. مناره بازار را هم که مرمت کردند، نتوانستند ارتفاع کامل بنا را مرمت کنند. از مقایسه این مناره با دیگر مناره‌های مساجد فعلی می‌توان فهمید که منار‌ه‌های قدیم گیلان را مرتفع می‌ساختند.

- مناره مسجد ساغریسازان در تصاویر به‌جامانده نشان می‌دهد قطورتر است و تزیینات کمتری هم داشته است در این خصوص توضیح دهید؟

یکی از دلایلی که پایه مناره‌های گیلان قطورتر از مناره‌های دیگر استان‌ها بود، بخاطر فقدان مصالح جهت استحکام‌بخشی است. مصالح تشکیل دهنده مناره‌ها در گیلان، آجر و گل بود و فقط بدنه را بندکشی ساروج می‌کردند زیرا گیلان ساروج نداشت و گران تمام می‌شد.

نزدیک‌ترین معدن آهک در رودبار و منجیل بود و حمل آن علاوه بر زمان‌بری هزینه سنگینی داشت. بنابراین مناره‌های گیلان را صِقلی می‌کردند. یعنی برای ایجاد پایداری در بنا، تکیه‌گاه بنا را قطور می‌ساختند تا ایستادگی ایجاد کند. وقتی مصالح گل باشد و مقاومت آهک را نداشته باشد، مناره ها را کوتاه و پهن می‌ساختند.

مناره فعلی مسجد ساغریسازان از پایه کوچکتر شده و استحکام را با بدنه فلزی در میان آن ایجاد کرده‌اند، ضمن اینکه برخی از تزیینات آجری اضافه شده است. همچنین در مناره اصلی بخشی به‌عنوان سقاخانه که شمع روشن می‌کنند، اضافه شده است. اگر قرار است بنای تاریخی احیا شود، اصل آن باید اجرا گردد.

- در مورد کتیبه اصلی مناره توضیح دهید. چه بر سر کتیبه اصلی آمد؟

لوئی رابینو(کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم) در کتاب «ولایت دارالمرز» در مورد کتیبه مناره مسجد ساغریسازان اینگونه می‌نویسد: «مناره مسجد ساغریسازان دارای کتیبه‌ای است که نشان می‌دهد در ربیع الثانی ۱۲۰۴ (۱۷۸۹ میلادی) یا شاید ۱۲۴۰ هجری (۱۸۲۴ میلادی) به وسیله «حاجی علی تاجر شیروانی» ساخته شده است و رابینو صورت کتیبه را اینگونه شرح می‌دهد: « هوالله تعالی، شانه العزیز وقف موبد نمود این گلدسته را خیر الحاج حاجی علی تاجر شیروانی به تاریخ شهر ربیع الثانی سنه با رس ئیل ۱۲۰۴تا ثواب آن در یوم لاینفع مال و لابنون الا من اتی الله بقلب سلیم عاید او گردد الهم اغفر له و لوالدیه بحرمت محمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین.»

بعد از زلزله و زمانی که قرار شد گلدسته را بطور کامل تخریب کنند، بنده مسئول انتقال کتیبه مناره مسجد گلدسته به موزه رشت بودم و در زمان انتقال کتیبه متوجه شدم قرائت رابینو صحیح نبوده است. وی تاریخ کتیبه را هم ۱۲۰۴ نوشته که درست آن تاریخ ۱۲۴۶ می باشد و کلمه الطیبین را نیز جا انداخته بود. سال نیز به هجری قمری است.

بنابراین مسجد در زمان فتحعلیشاه قاجار ساخته شده است. البته به یک حادثه تاریخی هم که منجر به ساخت این مسجد شد، باید توجه کرد. بعد از قراداد ترکمنچای و جدا شدن بخش‌هایی از ایران، خیلی از افراد مومنی که نمی‌خواستند جزو خاک روسیه باشند به شهرهای دیگر ایران مهاجرت کردند و این مهاجران جدید برای آنکه بتوانند جایگاه اجتماعی در مقصد داشته باشند، کارهای عام المنفعه می‌کردند. از جمله علی شیروانی تاجر است که در ساغریسازان مسجد ساخت و یا مسجد صمد خان در محله باقراباد که باز یکی از همین مهاجران ساخته بود.

پایان پیام/595