درحسرت‌آوازگنجشک‌ها

شهرآرا آنلاین - علیرضا ظهیری - سال‌ها قبل، البته نه خیلی قبل‌، وقتی از خانه بیرون می‌آمدیم، لبریز می‌شدیم از صدای شلوغ و انبوه گنجشک‌هایی که به قطار نشسته بودند روی شاخه درختان یا روی کابل‌هایی که در فاصله این ستون تا آن ستون چراغ برق کشیده بودند. انگار این موسیقی را ساخته بودند برای اینکه همان ابتدای صبح کلی حال خوش بدود زیر پوستمان و برای یک روز، توپِ توپ باشیم. خوشبخت‌تر از ما، پاکبانانی بودند که از قبل از سپیدی صبحِ هر روز، این موسیقی گوش‌نواز را می‌شنیدند. آن‌قدر تعدادشان زیاد بود که از توان شمردنت خارج بود. وقتی می‌پریدند، انگار ابری کبود و قهوه‌ای به‌سرعت از بالای سرت می‌گذشت.

حالا کجاست آن نغمه‌های دلنشینی که در راه مدرسه یا محل کار می‌شنیدیم؟ اصلا در گذر روزمرگی‌های زندگی آیا به این غیبت غمناک فکر کرده‌‌ایم؟ حالا اگر روزی لابه‌لای کوچه‌پس‌کوچه‌ای یا کنار باغ و بوستانی فقط صدای چندتایشان را بشنویم، خاطره روزگارانی نه‌چندان دور دوباره زنده می‌شود و تا صدا به صدا می‌رسد، پای صدایشان می‌ایستیم و گوش‌ می‌دهیم به نغمه دلنشینشان.

اما چرا آواز گنجشک‌ها هر روز کمتر و کمتر به گوش می‌رسد؟ شاید آن‌قدر دود و دم درست کرده‌ایم که فراری‌شان داده‌ایم؛ برخی هم می‌گویند امواج دکل‌های مرتفع تلفن‌های همراه است که گنجشک‌ها را به قهری طولانی فرو‌برده است. هر‌چه هست، گنجشک‌ها چند‌سالی می‌شود که به قهری طولانی رفته‌اند.

آماری از گنجشک‌ها نداریم

کسی نمی‌داند این پرندگان کوچکِ زیبا کجا هستند، حتی متولیان حوزه محیط زیست. این را علی خانی، کارشناس اداره حیات وحش سازمان حفاظت از محیط زیست خراسان رضوی اعلام می‌کند و می‌گوید: تا‌به‌حال کار آماری درباره میزان جمعیت گنجشک‌های شهر انجام نشده است. در کشور حدود 550گونه پرنده وجود دارد و به‌دلیل این تنوع، هنوز کار آماری روی گونه گنجشک صورت نگرفته است.

خانی، گونه‌های گنجشکی در مشهد را به چهار دسته درختی، خانگی، سینه سیاه و خاکی تقسیم‌ می‌کند. بااینکه زیستگاه گونه‌های گنجشک در مشهد پراکنده است، این کارشناس اعلام می‌کند گونه‌هایی نظیر گنجشک خاکی خارج از محدوده شهری و در ارتفاعات جنوبی شهر زیست می‌کنند و گونه‌ای نظیر گنجشک سینه‌سیاه در جنوب مشهد و اطراف التیمور بیشتر دیده می‌شود. البته این گونه بیشتر مهاجر است، اما گنجشک‌های درختی جزو گونه‌های بومی شهر به شمار می‌روند. او ادامه می‌دهد: با‌توجه‌به اینکه اکو‌سیستم شهری مشهد به‌دلیل ماهیت شهری خود، انسانی است، سرشماری چنین جاندارانی در شهر انجام نشده و تاکنون برآورد جمعیتی درباره آن‌ها صورت نگرفته است.

دخالت‌های انسانی؛ عامل کوچ و کاهش عمر گنجشک‌ها

کارشناس اداره حیات وحش سازمان حفاظت از محیط زیست خراسان رضوی از بیماری‌های شایع در گنجشکان اطلاعی ندارد. او می‌گوید: طول عمر گنجشک‌ها به صورت طبیعی بین 5 تا 6 سال است.او از اقدامات انسانی و دخالت‌ در اکوسیستم به‌عنوان برخی عوامل کاهش عمر یا کوچ این پرنده و برخی گونه‌های دیگر از فضای شهری مشهد یاد می‌کند.

گنجشک‌های شهر پراکنده شده‌اند؟

عضو هیئت علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد هم اطلاعی از جمعیت گنشجک‌های شهر ندارد. او می‌گوید: تا‌جایی‌که در‌جریان هستم، مطالعه و کار کارشناسی روی میزان جمعیت گنجشک‌های شهر انجام نشده است.

آزیتا فراشی با تأکید بر اینکه گنجشک‌ها جزو خانواده گنجشک‌سانان محسوب می‌شوند و این خانواده دارای گونه‌های بسیاری است که از نظر ظاهری بسیار شبیه هستند، تصریح می‌کند: عوامل زیادی روی جمعیت این گونه‌ها تأثیر می‌گذارد، اما پراکنش این گونه‌های جانوری بیشتر حائز اهمیت است.

او می‌افزاید: گاهی جمعیت یک گونه جانوری تغییر چندانی نمی‌کند اما عوامل محیطی مانند آلودگی هوا، تغییر اقلیم یا تغییر پوشش گیاهی سبب می‌شود در میان جمعیت این گونه‌ها پراکنش ایجاد شود، به‌عبارت ساده‌‌تر دلایل فوق سبب مهاجرت برخی گونه‌های جانوری می‌شود.

فراشی به دلایل حذف برخی گونه‌های پرنده‌ای از اکوسیستم شهری این‌گونه اشاره می‌کند: یکی از دلایلی که می‌تواند روی مهاجرت گونه‌های مختلف پرندگان شهری تأثیر بگذارد، توجه‌نکردن به زیرساخت‌های زیست این جانوران در زیستگاه‌های شهری است. در طراحی‌های شهری وقتی به موضوع زیستگاه پرندگان و جانواران توجه نشود، جمعیت گونه‌های مختلف جانوری به‌مرور با پراکندگی مواجه خواهد شد.

کلاغ‌ جای گنجشک‌

او تأکید می‌کند: حضور برخی از انواع پرندگان در شهرها سبب می‌شود برخی گونه‌های دیگر تحت تأثیر حضور این گونه‌های جانوری قرار گیرند. برای نمونه می‌توان از کلاغ‌ها در این زمینه یاد کرد. امروز جمعیت زیادی از کلاغ‌ها را در شهر شاهد هستیم که حضور آن‌ها سبب می‌شود جمعیت برخی پرندگان نظیر گنجشک‌ها در یک منطقه کم و کمتر شود.

عضو هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه فردوسی، آلودگی‌های زیست‌محیطی را یکی دیگر از عوامل کوچ پرندگان از یک منطقه می‌داند و می‌گوید: در دنیا تحقیقات زیادی درباره انواع گونه پرنده‌ای برای دست‌یافتن به علل کوچ از یک منطقه صورت گرفته است و در‌این‌زمینه عواملی همچون آلودگی هوا نقش مستقیم روی نابودی برخی گونه‌ها یا کوچ آنان از منطقه آلوده دارد. پرندگان، جانورانی حساس به آلودگی هوا هستند. عوامل دیگر نظیر تغییر اقلیم هم روی این موضوع تأثیر دارد؛ البته سهم هر یک از این اتفاقات هنوز مشخص نشده است و باید کارهای علمی دقیقی صورت گیرد.

فضاسازی شهری برای پرندگان

او نقش مسئولان شهری را در ایجاد فضاهای متناسب با زیستگاه پرندگان شهری حائز اهمیت می‌داند و تصریح می‌کند: متأسفانه در فضاهای سبز شهری، معیارهای اکولوژیک درنظر گرفته نشده و فقط فضای سبز ساخته شده است. با‌توجه‌به شرایط اقلیمی و شرایط آبی منطقه، گونه‌های متنوع گیاهی در آن وجود دارد که با این منطقه سازگارند، اما برخی مدیران سعی در آوردن گونه‌های وارداتی می‌کنند؛ این نوع نگرش سبب می‌شود پوشش گیاهی شهر متناسب‌با زیستگاه پرندگان شهری نباشد.

وی بیان می‌کند: در طراحی فضای سبز شهری، پوشش گیاهی بر‌مبنای اکوسیستم شهری صورت می‌گیرد و معیارهای اکولوژیک مد‌نظر قرار داده نمی‌شود. از‌جمله معیارهای اکولوژیک، استفاده از پوشش گیاهی متناسب‌با منطقه است. این پوشش گیاهی سبب می‌شود زیستگاه برای حضور گونه‌های بومی نظیر گنجشک‌های شهری فراهم شود. متأسفانه تا‌به‌امروز در طراحی فضاهای سبز شهری این معیارها مد‌نظر قرار نگرفته و تنها کار برای پرندگان در پارک‌ها، نصب آشیانه‌ آن هم فقط با معیار انسانی و با ظاهری زیبا نه با معیارهای زیست‌محیطی بوده است.فراشی همچنین از مردم می‌خواهد در منازل و باغ‌های خود از پوشش‌های گیاهی و درختی متناسب استفاده کنند تا شرایط حضور پرندگان بومی منطقه فراهم شود. این کار در کشورهایی نظیر هلند و آلمان نیز انجام شده است و امروز مردم این کشورها درباره نوع گیاهانی که با معیارهای زیست‌محیطی همخوانی داشته باشد، آگاهی‌های لازم را دارند.

توجه به زیستگاه پرندگان در طراحی پارک‌ها

مدیر‌عامل سازمان پارک ها و فضای سبز شهرداری مشهد نیز معتقد است به‌صورت کلی توجه‌به زیستگاه پرندگان شهری در طراحی فضاهای سبز دارای اهمیت است و لحاظ می‌شود.

احمدرضا سلامی می‌گوید: خوشبختانه امسال برای اینکه پرندگان شهری از سرمای زمستان در‌امان بمانند و البته با رویکرد حضور پرندگان در بوستان‌ها و رفت‌و‌آمد آن‌ها، آشیانه‌هایی برای پرندگان در بوستان‌های شهر ساخته شده است. سلامی بیان می‌کند: به‌طور‌قطع در طراحی‌های پارک‌های شهری به‌صورت کلی به مسئله زیستگاه پرندگان نیز توجه می‌شود و گونه‌های درختان و گونه‌های گیاهی طراحی‌شده در پارک‌ها برای برخی پرندگان جاذب است.

او می ‌افزاید: البته موضوع خشکی منطقه مشهد و اقلیم این قسمت جغرافیایی کشور بیشتر مدنظر ماست و نباید تنها یک معیار برای انتخاب گونه‌های گیاهی و درختی درنظر قرار گیرد. اینک در کمربند سبز و حتی در پارک ملت، گونه‌های مختلف پرندگان حضور دارند.