پشت صحنه «موزه ملک» چه خبر است؟

به گزارش ایران اکونومیست، حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک است. موزه‌ای که نخست، آثاری از جمله نسخ خطی، سکه‌ها، نقاشی‌ها، آثار لاکی، خوشنویسی، تمبر و نگارگری را که او به دقت به شکل مجموعه جمع‌آوری کرده بود به نمایش می‌گذاشت، اما به مرور و بنابر وصیت او، آثار دیگری گردآوری شد تا در این موزه نگهداری و نمایش داده شود.

بر اساس وصیت و وقف‌نامه‌های باقی‌مانده از مرحوم ملک، مقرر شده است نیم عُشر (۵ درصد) از عواید خالص سالانه موقوفات او برای خرید کتاب و لوازم موزه اختصاص یابد. از سوی دیگر موزه و کتابخانه ملی ملک مجموعه‌های اهدایی از آثار ارزشمند تاریخی را نیز تحت شرایطی خاص می‌پذیرد، اما این آثار برای وارد شدن به این موزه باید از چه مسیری گذر کنند؟

تصویری از مرحوم حاج حسین ملک

همین سوال کوتاه بهانه‌ای برای شکل‌گیری تور «بازدید از نادیده‌های یک موزه» شد تا افراد بیشتری بتوانند در مدت زمان مشخصی در جریان روند ورود یک اثر تاریخی به موزه قرار گیرند.

مسیر آغاز این تور برخلاف یک بازدید عادی از یک موزه، درست از جایی شروع می‌شود که در شرایط عادی ورود به آن جزئی از ممنوعه‌ها قلمداد می‌شود. در واقع، بازدیدکننده به جای آنکه تنها آثار نمایش داده‌شده در سالن‌های موزه را ببیند، به دیدن بخش‌های فنی و حفاظتی موزه ملک هدایت می‌شود.

بازدید از موزه با معرفی خاندان و تبار حاج حسین ملک، شرح زندگی او و توضیحاتی درباره وقفیاتش آغاز می‌شود. بازدیدکننده‌ در این بخش ماکتی از او و اتاقی که سعی شده است مشابه خانه او در بازار بین‌الحرمین تهران ساخته شود، می‌بیند و سپس برای دیدن «نادیده‌ها» به زیرزمین موزه راهنمایی می‌شود.

با ورود به زیرزمین و پس از گذر از یک سالن بزرگ، که معمولا پذیرای نمایشگاه‌های موقت مجموعه است، یک در فلزی بزرگ و قطور مقابل دیدگان شما ظاهر می‌شود. دری که ابعاد و شکل آن اهمیت جایی را که قرار است به آن وارد شوید، به رخ می‌کشد.

در ورودی اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی کتابخانه و موزه ملی ملک

«اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی کتابخانه و موزه ملی ملک» نام کامل بخشی است که نادیده‌های موزه شامل آزمایشگاه، کارگاه مرمت، کارگاه صحافی و بخش مستندنگاری را در خود جای داده است.

پس از گذر از این در آهنی، لازم است کاورهای پلاستیکی روی کفش‌ها پوشید تا کمترین آلودگی وارد این بخش از موزه شود.

نخستین بخشی که بازدید می‌شود، آزمایشگاه است. جایی که یک اثر تاریخی به محض ورود به آنجا فرستاده می‌شود تا آسیب‌های احتمالی آن بررسی شود. در این بخش، مانند هر آزمایشگاه دیگری اولین چیزی که توجه را جلب می‌کند، بوی مواد مخصوصی است که برای بررسی آثار استفاده می‌شود. آزمایشگاه، اتاقی کوچک با کاشی‌های سفید رنگ و تجهیزات مخصوصی مانند میکروسکوپ، شیشه‌هایی پر از مواد شیمیایی است.

در این بخش، ابتدا قسمت‌های مختلف از یک اثر، نمونه‌برداری شده و سپس آزمایش می‌شود تا آسیب‌شناسی شود. از آنجایی که بخش عمده‌ای از آثار این موزه را نسخ خطی تشکیل داده است، توضیحاتی که مسئول این بخش بیان می‌کند بیشتر به همین آثار معطوف است.

محدثه حسینی صومعه ـ دکترای مرمت و کارشناس آزمایشگاه موزه ملک ـ لکه‌های روی کاغذ یکی از نسخی را که در حال کار روی آن است، نشان می‌دهد و می‌گوید: «این لکه‌ها قارچ و کپک هستند که پس از حمله به آرشیوهای کاغذی، ابتدا باعث ایجاد رنگ‌های مختلفی روی آن شده و سپس سبب خوردگی و از بین رفتن کاغذها می‌شوند. این موارد در آزمایشگاه بررسی می‌شود و سپس برای رفع آنها راهکارهای درمانی خود را به بخش مرمت اعلام می‌کنیم.»

روند کار او به این صورت است که تمام نمونه‌هایی را که از آسیب‌های یک اثر برداشته می‌شود، با شماره اموال آثار روی استندهای مخصوص نگهداری می‌کند تا مشخص شود آزمایش با چه موادی و در چه تاریخی انجام شده است و تمام این موارد در شناسنامه اثر قید می‌شود.

مسئول آزمایشگاه در حال ریختن ماده شیمیایی مخصوص روی نمونه‌ای از یک نسخه خطی.
این نمونه سپس زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود.

نگهداری و مرمت غیراصولی آثار، یکی از عوامل بروز آسیب در آنها بوده است و حتی باعث می‌شود یک اثر تاریخی محل زندگی حشراتی شود که در گذرِ زمان، خودشان بازمانده‌ای از یک دوره تاریخی شوند!

روی یکی از میزهای آزمایشگاه، حشره کوچکی که دیدن آن با چشم غیرمسلح به سختی امکان‌پذیر است، جا خوش کرده؛ حشره‌ای که به گفته مسئول آزمایشگاه از لابه‌لای کاغذهای یک نسخه خطی مربوط به دوره صفویه پیدا شده است.

نمایی از حشره زیر میکروسکوپ

حشرات، فضله موش و... چیزهای دیگری هستند که از درون یک اثر تاریخی خارج می‌شوند تا اثری که قرار است وارد مخزن یا بخش نمایش شود، عاری از هر مشکلی باشد که ممکن است به دیگر آثار هم انتقال دهد.

به گفته مسئول آزمایشگاه موزه ملک، اطلاعاتی که از آسیب‌های یک اثر به دست می‌آید در بانک اطلاعاتی موزه ذخیره می‌شود تا بتوان در صورت نیاز کارهای تحقیقاتی روی آنها انجام داد. البته حسینی یادآور می‌شود «موزه فضای کافی برای نگهداری قارچ‌ها ندارد، اما حشراتی را که در میان آثار پیدا می‌کنیم، نگهداری می‌کنیم.»

با پایان مراحل آسیب‌شناسی، اثر تاریخی وارد کارگاه مرمت می‌شود. اتاقی با میزهای بزرگ و تجهیزات مخصوص، که امکان مرمت آثار در هر ابعادی در آن وجود داشته باشد. آثار، بسته به میزان آسیبی که در طول سال‌ها به آنها وارد شده است تحت مرمت قرار می‌گیرند، روندی که به گفته متخصصان این بخش، ممکن است از یک روز تا یک سال زمان ببرد.

نمایی از مرمت یک نسخه خطی

با توجه به اینکه بیشترین حجم کارِ مرمت روی رساله‌های کاغذی انجام می‌شود، کارگاه صحافی بخش دیگری است که یک اثر به آن انتقال داده می‌شود. اینجا هم مانند آزمایشگاه بوی مخصوص به خود را دارد. به محض ورود به کارگاه، بوی چرم احساس می‌شود. نسخ خطی پس از مرمت به اینجا منتقل می‌شوند تا کارهایی مانند شیرازه دوزی، پیرازه‌ دوزی، جلدسازی و ... برای آنها انجام شود.

نمایی از کارگاه صحافی

مسئول کارگاه صحافی با تاکید بر اینکه تمام تلاش، حفظ جلد اصلی کتاب است، می‌گوید: «البته به دلیل دست به دست چرخیدن یک نسخه خطی در طول زمان، معمولا چندین نوبت صحافی برای آنها انجام شده است که گاهی به علت انتخاب شیوه نامناسب، آسیب‌هایی به اثر وارد شده است. با ورود کتاب به کارگاه صحافی، نخست کار دوخت و پاچه چسبانی انجام می‌شود و سپس وارد مرحله جلدسازی می‌شویم. جلدها بیشتر چرمی هستند، به همین دلیل پس از چند سال، فرایند آسیب برای آنها آغاز می‌شود. بنابراین در مواردی که به جلدسازی نیاز باشد، در روند کار از چرم بُزی استفاده می‌کنیم.»

پس از آزمایش، مرمت و صحافی، حالا اثر به «کارگاه مستندنگاری» فرستاده می‌شود؛ جایی که مشابه یک بخش اداریِ ساده است و خبری از تجهیزات خاص در آن نیست. در واقع مستندنگاری بخشی از فرایند حفاظت آثار است تا اگر اثر به هر علتی از بین رفت، بعدا بتوان از اطلاعات آن برای کارهای تحقیقاتی و پژوهشی استفاده کرد.

از سویی، قدمت بالای برخی آثار این امکان را فراهم نمی‌کند که به دفعات زیاد برای انجام هر مطالعه از مخزن خارج شوند. بنابراین تصاویر و اسکن‌های با کیفیتی از آثار گرفته می‌شود تا در بانک اطلاعاتی موزه ذخیره شود. پس از آن کارشناس مربوط به هر نوع اثر مانند کارشناس سکه و کارشناس نسخ خطی دعوت می‌شود تا برای اثر، شناسنامه بنویسد و در نهایت، اطلاعات به دست آمده در نرم‌افزار مربوط به موزه بارگزاری می‌شود.

پس از بازدید از این کارگاه‌ها، نوبت به مخزن می‌رسد؛ جایی که به قلب موزه معروف است! هرچند بنابر دلایل امنیتی، امکان ثبت هیچ تصویری از آنجا وجود ندارد و دوربین‌ها و هر وسیله ارتباطی پیش از ورود به این بخش باید تحویل داده شود. در این بخش هم باید کفش‌ها را با کاورهای پلاستیکی پوشاند.

مخزن موزه با تابلوهایی مانند «نسیم شمال»، «ترنج» نام‌گذاری و به نوعی دسته‌بندی شده‌ است و هر یک از این بخش‌ها مخصوص نگهداری آثار مشخصی هستند؛ چرا که شرایط نگهداری آثار با یکدیگر متفاوت است و هر کدام باید در دما و رطوبت خاص خود نگهداری شوند.

مهم‌ترین نکته قابل توجه در مخزن، صدای هواکش‌هایی است که یک لحظه هم قطع نمی‌شود تا جریان مَکش و دَمش برقرار باشد. از سوی دیگر کپسول‌های قرمز رنگ و بزرگ «گاز هالون» که هر کدام تقریبا به اندازه یک انسان با قامت متوسط است در گوشه و کنار مسیر قرار دارد تا در صورت بروز آتش‌سوزی بلافاصله عملیات اطفاء حریق آغاز شود.

نخستین بخش مخزن برای بازدید، سالن نگهداری از نسخ خطی است. هنگام ورود به این بخش، قفسه‌های بلند فلزی به چشم می‌آید که با چرخاندن دستگیره‌ای مخصوص، روی ریل‌های کار شده بر کف زمین حرکت می‌کنند و طبقاتی را نمایان می‌کنند که کتاب‌ها و نسخ خطی را به شکل افقی روی آنها گذاشته‌اند؛ موضوعی که نوشاد رکنی ـ رئیس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی کتابخانه و موزه ملی ملک ـ درباره آن توضیح می‌دهد: «علت افقی قرار دادن کتاب‌ها برای این است که اولا فضایی برای گردش هوا پیرامون آنها وجود داشته باشد، ثانیا تا حد امکان از فشار روی شیرازه آنها جلوگیری شود. این کار طول عمر اثر را افزایش می‌دهد.»

سالن بعدی که بازدید از آنجا ادامه می‌یابد به نگهداری فرش‌ها، ‌منسوجات و نقاشی‌ها مربوط است. در این سالن مشابه سالن قبل، قفسه‌های فلزی که بر ریل‌هایی روی زمین حرکت می‌کنند وجود دارند که با چرخاندن هر یک، آثار مشاهده می‌شوند. از آثار قابل توجه در این قسمت، ‌بخشی از صفحات قرآن بایسونقُری (بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان) بود که قاب‌شده در یکی از قفسه‌ها آویخته شده بود.

در سمت مقابل نیز قفسه‌های بزرگی وجود داشت که مخصوص نگهداری فرش‌های قدیمی مجموعه بود. در این بخش، فرش‌ها با پوششی از پارچه به دور میله‌ها پیچیده شده بودند. رئیس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی کتابخانه و موزه ملی ملک درباره شیوه نگهداری فرش‌ها با تاکید بر اینکه بهترین روش نگهداری از فرش‌های قدیمی به شکل افقی و تخت است، ‌ می‌گوید: «البته با توجه به محدودیت مکانی و برای جلوگیری از تاخوردگی فرش‌ها، شیوه نگهداری فرش به شکل لوله‌شده را انتخاب کردیم. با این وجود، فرش‌ها در بازه‌های زمانی مشخص مقابل آفتاب، هوادهی می‌شوند تا آسیب نبینند.»

باوجود اینکه سالن‌های زیادی در مخزن وجود دارد، اما بر اساس برنامه‌ریزی موزه ملک، امکان بازدید فقط از دو سالن فراهم شده است.

با پایان بازدید از نادیده‌های موزه ملک، نوشاد رکنی ـ رئیس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی کتابخانه و موزه ملی ملک ـ در گفت‌وگو با ایران اکونومیست، درباره علت برگزاری چنین توری، توضیح می‌دهد: بازدید از مخزن و نادیده‌های یک موزه برای افراد جالب است، اما به دلایل حفاظتی و امنیتی نمی‌توان این کار را به شکل متناوب انجام داد، در نتیجه فقط چند روز از سال، از مردم به صورت ثبت‌نامی دعوت می‌کنیم تا بیایند و پشت صحنه این موزه را ببینند.

او با بیان اینکه آثار تاریخی بیشتر در مخزن نگهداری می‌شوند، درباره اقداماتی که برای خروج اثر از مخزن و به نمایش گذاشتن یا مرمت آن انجام می‌شود، می‌گوید: بسته به کاری که قرار است روی اثر انجام شود، تصمیم‌گیری می‌کنیم، مثلا اگر قرار باشد اثری به نمایش درآید، شورای موزه تشکیل می‌شود و آثار انتخاب می‌شوند. این آثار ابتدا باید بازبینی حفاظتی شوند که آیا در شرایطی هستند که نمایش داده شوند و یا احیانا برای نمایش آنها به تمهیدات و ابزار خاصی نیاز است یا خیر و بعد اگر لازم باشد اقداماتی مانند قاب کردن اثر انجام می‌شود.

رکنی با تاکید بر اینکه اقدامات حفاظتی پس از نمایش اثر تمام نمی‌شود، اظهار می‌کند: ویترین‌های موزه به شکل دوره‌ای باز می‌شوند تا آثار بازبینی شوند. در مقاطعی مانند آخر هفته‌ها که موزه ملک تعطیل است، جلد نسخ خطی بسته می‌شود تا اصطلاحا خستگی در کنند. از طرفی، با وجود اینکه نور مخصوص موزه فاقد UV است، اما هر از گاهی نسخه‌های خطی را ورق می‌زنیم تا روی یک صفحه نماند. درباره آثار لاکی نیز کار جایگزینی آثار را انجام می‌دهیم تا اثر پس از مدتی که در معرض نمایش در ویترین بود به مخزن بازگردانده شود تا اصطلاحا استراحت کند و اثر دیگری برای نمایش جایگزین آن می‌شود.

او در پاسخ به این پرسش که آیا امکان دارد اثری به هیچ عنوان برای نمایش از مخزن خارج نشود؟ می‌گوید: آثار عطف به زرد مانند صُوَر قَبیحه، نسخ خطی علوم غریبه و آثار حاوی کیمیا و طلسم را در سالن‌های موزه نمایش نمی‌دهیم.

تور «بازدید از نادیده‌های یک موزه» که از ۲۴ اردیبهشت آغاز شده، در تاریخ ۲۹ و ۳۰ اردیبهشت ماه از ساعت ۱۰ تا ۱۳ نیز برقرار است. برای آگاهی‌ بیشتر و نام‌نویسی در این رویداد موزه ملک می‌توان با شماره تلفن ۶۶۷۲۶۶۱۳ داخلی ۱۳۲ تماس گرفت. موزه ملک در خیابان امام خمینی تهران، خیابان ملل متحد (باغ ملی) واقع شده است.