با توجه به بحران آب باید به تغییر الگوی پرورش دام بیندیشیم/ پرورش شتر، گرفتار حرکت لاک‌پشتی

«گوشت گوساله، ١۵‌هزار و ۴١٢‌لیتر، گوشت گوسفند، هشت‌هزار و ٩٠٠ لیتر و گوشت مرغ، چهارهزار و ۴٠٠ لیتر.» این عددهای بزرگ، میزان آب مورد‌نیاز برای تولید یک کیلوگرم از گوشت‌های یاد‌شده است.
زهرا جواهریان، مدیر کل دفتر توسعه پایدار و اقتصاد سبز سازمان حفاظت از محیط زیست، این آمار را اعلام و تأکید کرده‌است: اعدادی که اعلام شد، به دقت محاسبه شده و آب مورد‌نیاز برای تأمین خوراک اعم از علوفه، دان و... نیز در آن درنظر گرفته شده است.
این را بگذارید کنار آمارهایی از وضعیت کنونی آب استان. آمارهایی که لااقل در این ماه‌ها چندصدبار تکرار شده است، اما باز هم خواندن و شنیدنش، چیزی از تلخی بار نخست،‌ کم نمی‌کند. اوضاع این روزهای آب، اعم از منابع زیرزمینیِ ته‌کشیده و کم‌بارشی امسال و سال‌های قبل، آن‌قدر نگران‌کننده هست که وادارمان کند تمام سیاست‌های توسعه و ریل‌‌گذاری‌های دهه‌های اخیر را از منظر آب بازنگری کنیم. حرکت به‌سمت تولید گوشت‌های جایگزین و کم‌آب‌طلب، یکی از راه‌های ‌نرفته است.

انتخاب ناگزیر
رئیس هیئت‌مدیره انجمن علمی شتر ایران پس‌از ٩سال پژوهش با اطمینان می‌گوید: دیر یا زود روزی فراخواهد رسید که انسان برای تقسیم منابع آبی اندکی که دراختیار دارد مجبور شود بین خود، دام و گیاه، یکی را انتخاب کند. ارزش این حیوان برای مسئولانی که از حالا قدرت پیش‌بینی آینده را ندارند، آن موقع آشکار می‌شود.
دکتر سعید زیبایی، برای اثبات درستی پیش‌بینی‌اش به ٩٢میلیون هکتار بیابان در کشور اشاره می‌کند و از گسترده‌شدن فرش بیابان در دو‌سوم پهنه خراسان‌رضوی می‌گوید. سپس نقبی به وضعیت بارش‌ها در کشور می‌زند که حدود یک‌سوم متوسط جهانی است.
وی اضافه می‌کند: شواهد تاریخی متعددی گویای این حقیقت است که بیابان‌نشینان کشورمان از دیرباز نیازهای خود را از درون همین دشت‌های خشک و لم‌یزرع رفع می‌کردند.
او سپس از مزیت‌های شتر می‌گوید، مزیت‌هایی که این حیوان را در انطباق کامل با وضعیت کنونی کشور قرار داده است. به طاقت فوق‌العاده شتر در‌برابر بی‌آبی و توانایی استفاده از آب لب‌شور اشاره و اضافه می‌کند: میزان هدر‌رفت روزانه آب در گاو بین ٢٠ تا ٣٠ لیتر است. این میزان در شتر به ١.٣ (یک و سه دهم) لیتر بالغ می‌شود. شتر به‌دلیل ساختار کلیه‌‌اش تا سه‌هفته بی‌آبی را تحمل می‌کند و وزن خود را تا دو‌سوم کاهش می‌دهد، بدون اینکه بیمار شود. جالب اینکه در شرایط کم‌آبی همچنان به شیردهی ادامه می‌دهد.

ویژگی‌های علمی
حالا صحبت‌های دبیر علمی نخستین و دومین کنگره ملی شتر کاملا رنگ‌و‌بوی علوم روز گرفته است. او به حفره‌های جمجمه شتر اشاره می‌کند که با گردش هوا در آن، مغز که در‌معرض گرمایی شدید است، محافظت می‌شود. قسمت بالای کمر باریک است بنابراین در گرم‌ترین ساعت‌های روز، که آفتاب عمودی می‌تابد، سطح کمی از بدن، در تماس با پرتو مستقیم خورشید قرار می‌گیرد.
او می‌گوید: فارغ از ثبات آب در پلاسمای خون و حفظ تعادل در گردش خون حتی در گرمای شدید، یکی دیگر از ویژگی‌های سازگار با کم‌آبی شتر این است که با افزایش درجه حرارت محیط، درجه حرارت بدنش افزایش پیدا می‌کند؛ بنابراین انرژی کمتری برای تعریق مصرف می‌کند. سپس در شب که هوا خنک‌تر می‌شود، حرارت را از دست می‌دهد. این حیوان می‌تواند تا ۴٧درجه سانتی‌گراد عرق نکند، بنابراین آب را در بدن خود ذخیره کند.
دانشیار پژوهشی مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی شعبه شمال شرق این را اضافه می‌کند که ضریب تبدیل علوفه به گوشت در شتر، بالاتر از سایر دام‌ها و راندمان لاشه آن، بین ۵۵ تا ٧٠‌درصد است. این میزان در گاو ۴۵ تا ۶٠درصد و در گوسفند و بز، ۴٠ تا ۵۵‌درصد است.
زیبایی با بیان اینکه یافته‌های علمی، وجود پروتئین‌های ضد‌سرطان و ضد‌آلرژی حتی در ادرار شتر را به اثبات رسانده‌اند، اضافه می‌کند: خواص گوشت، شیر، پشم، روغن و فراورده‌های جانبی آن نظیر لوازم آرایشی ارگانیک قابل مقایسه با دام‌های مشابه نیست. شیر شتر که ماده اولیه برای تهیه دوغ، آغوز و دیگر محصولات لبنی است، حاوی پروتئینی شبیه انسولین است و می‌تواند قند خون بیماران دیابتی را کنترل کند. وجود خواص ضد‌میکروبی، درمان هپاتیت C، آلزایمر و انواع سرطان در شیر شتر اثبات شده است.

سهم استان از تعداد شترهای کشور، ٣.٧۵ درصد
آمارها نشان می‌دهد جمعیت شتر به بیش‌از ٢۶‌میلیون نفر در جهان بالغ می‌شود که از این تعداد بیش‌از ٨۵‌درصد در آفریقا و حدود چهارمیلیون نفر در آسیا زندگی می‌کنند. سهم ایران با اقلیم خشک و نیمه‌خشکی که دارد، از جمعیت یادشده، ٠.۶ درصد و معادل ١۶٠‌هزار نفر است.
سهم خراسان‌رضوی از جمعیت شترهای کشور معلوم نیست. حمیدرضا منظمی، کارشناس‌مسئول شتر جهاد کشاورزی، با استناد به آمار احصاشده از شهرستان‌ها، جمعیت را بیش‌از ٩‌هزار نفر را اعلام می‌کند و از رشد ٣٠‌درصدی خبر می‌دهد. این در‌حالی است که سید‌جعفر حاجی‌مجتهد، معاون بهبود تولیدات دامی این اداره کل آمار یاد‌شده را به هفت‌هزار و ۵٠٠‌نفر تقلیل می‌دهد.
از سوی دیگر، پس از تیره‌شدن روابط دو کشور قطر و عربستان، گمانه‌زنی‌ها برای انتقال شترهای قطر به ایران آغاز شده است. چند روز پیش، این گمانه‌ها با خبری که حاکی از اختصاص بخشی از مراتع استان فارس برای چرای شترهای مهمان بود، تقویت شد. هر‌چند مسئولان منابع طبیعی و استانداری فارس، صدور مجوز را تکذیب کردند، نکته مهم‌تر، استدلالی است که مخالفان برای مخالفتشان می‌آورند، استدلال‌هایی با این درون‌مایه: مخرب‌بودن چرای شتر و لزوم حفظ مراتع.

تخریب یا احیا؟
فارغ از ابعاد سیاسی ماجرا، این سؤال برایمان مطرح است که چرای شتر مانند آنچه موافقان می‌گویند برای مراتع مفید یا لااقل بی‌ضرر است، یا آن‌طور‌که مخالفان می‌گویند مخرب مراتع است؟
سؤالمان را با یک کارشناس مرتع مطرح می‌کنیم و با اما و اگرهایی در پاسخش مواجه می‌شویم. احمد دلاوری که پیش از این رئیس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی بوده است، می‌گوید: از منظر منابع طبیعی، بین دام‌ها تفاوتی وجود ندارد. به‌شرطی‌که ظرفیت مرتع را رعایت کنند، چرای دام مانعی ندارد و اگر بنا به چرای بیش از ظرفیت باشد، بین شتر و دام‌های دیگر تفاوتی نیست.
او با بیان اینکه شتر، در هر شبانه‌روز به ١۵‌کیلوگرم علوفه خشک احتیاج دارد، ادامه می‌دهد: اینکه شتر از گونه‌های غیرخوش‌خوراک و خشک برای تغذیه‌اش استفاده می‌کند، نکته مثبتی است، اما ارزش گونه خوش‌خوراک و غیرخوش‌خوراک، از منظر منابع طبیعی یکی است. گیاهانی که در مراتع طبیعی می‌رویند، صرفا ٢۵درصد، کارکرد علوفه دارند و ٧۵درصد دیگر شامل کارکردهایی مثل تلطیف هوا و حفاظت خاک می‌شود.
دلاوری می‌گوید: میزان چرای دام در خراسان‌رضوی مثل دیگر نقاط کشور، ٢.۵برابر ظرفیت عرصه است و دام‌های سبک شامل گوسفند و بز، عمده برداشت از ظرفیت مراتع را دارند.
به گفته وی در شرایطی که عرصه بیابانی وسیعی وجود داشته باشد که خالی از دیگر دام‌ها باشد، پرورش شتر مزیت ویژه پیدا می‌کند، اما در حال حاضر مراتع استان، این ویژگی را ندارند؛ بنابراین پرورش سنتی شتر، از منظر منابع طبیعی، مزیتی بر دیگر دام‌ها ندارد.
بازرس اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی این را هم اضافه می‌کند که با وضعیت کنونی آب و هوا، بارش‌ها و فشار چرای دام‌های عمدتا سبک، مراتع خراسان‌رضوی شرایط خوبی ندارند و اگر در برنامه‌ها بازنگری نشود، ایجاد عرصه‌های بیابانی وسیع دور از انتظار نیست.
فارغ از ابعاد سیاسی ماجرا، این سؤال برایمان مطرح است که چرای شتر چه عواقبی برای مراتع می‌تواند داشته باشد؟
رئیس هیئت‌مدیره انجمن علمی شتر ایران می‌گوید: علوفه‌های خشن بیابانی که دیگر دام‌ها قادر به خوردن آن نیستند، غذای موردعلاقه شتر است. این حیوان، رقیب انسان و دام‌های سبک و سنگین در استفاده از منابع نیست. به بیان دیگر، شتر، بیابان‌زدا و نوعی هرس‌کننده طبیعی مراتع به حساب می‌آید.

بدون برنامه زمانی
فارغ از تفاوت‌های آماری میان مسئولان جهاد کشاورزی درباره جمعیت شتر، چند نکته موردتوافق وجود دارد. نخست، روند رو به رشد این دام است، هرچند میزان آن نامعلوم است. نکته بعدی مورداذعان بهره‌وری بالای شتر در گوشت و شیر، نیز تناسب آن با وضعیت آب و مراتع استان است.
خراسان‌رضوی از استان‌های مستعد در پرورش شتر به شمار می‌رود. این استعداد فارغ از ویژگی‌های جغرافیایی به ظرفیت انجمن علمی شتر کشور برمی‌گردد. انجمنی که دبیرخانه دائمی آن در خراسان‌رضوی واقع است و دلیل این میزبانی به گفته کارشناس‌مسئول شتر جهاد کشاورزی خراسان‌رضوی محصول علاقه و پیگیری استادان و کارشناسان استان است.
سه سال پیش، سند راهبردی توسعه شتر کشور با حضور معاون وزیر جهاد کشاورزی در مشهد رونمایی شد. سندی که مطالعه آن نشان می‌دهد در حد یک نسخه اولیه است و همه‌چیز دارد به جز اهداف کمّی و برنامه زمانی برای تغییر ساختارهای پرورش دام و افزایش جمعیت شتر.
آمارهای غیررسمی نشان می‌دهد کمتر از ۵درصد گوشت قرمز تولید‌شده در خراسان رضوی، به‌عنوان قطب تولید گوشت قرمز کشور، مربوط‌به شتر است؛ به‌طوری‌که تولید گوشت شتر در استان حتی کفاف نیاز داخلی را نیز نمی‌دهد و واردات گوشت شتر از دیگر استان‌ها صورت می‌گیرد.
وقتی با کارشناس‌مسئول شتر جهاد کشاورزی صحبت می‌کنیم، فهرستی بلندبالا از مزایای شتر می‌گوید که بعید است مردم از آن باخبر باشند. منظمی به این ضعف اطلاع‌رسانی واقف است. با‌این‌حال استدلال درخور تأملی ارائه می‌کند: به مردم اطلاع‌رسانی نمی‌کنیم، چون ظرفیت تولید کافی نیست و حجم تولید با نیاز بازار تناسبی ندارد. اطلاع‌رسانی و گرا دادن به مصرف‌کننده، مثلا درباره خواص ضد‌سرطان شیر شتر آن هم در شرایطی که تولید ناکافی است، باعث باز‌شدن دست دلال‌ها و متقلبان می‌شود.
معاون بهبود تولیدات دامی جهادکشاورزی نیز صحبت‌های مشابهی دارد. او بدون اشاره به برنامه‌ای زمانی، صرفا می‌گوید: یکی از برنامه‌های ما برای مقابله با کمبود آب، توسعه پرورش شتر است. به این سمت حرکت تدریجی خواهیم کرد که شتر، دام غالب باشد.