به‌دنبال نشانی دانشگاه هویت‌بخش

به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر یادداشتی است که به قلم مصباح الهدی باقری پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) در مورد ویژگی‌های دانشگاه هویت بخش نوشته شده است:

از زمان تأسیس دارالفنون و ورود نظام آموزشی جدید به کشور و تبدیل مکتب‌خانه‌های سنتی به مدارس، یک موضوع جدی ذهن دغدغه‌مندان حوزه تعلیم و تربیت را متوجه خود کرده بود و آن استفاده از مواهب نظام جدید همراه با حفظ ارزش‌های سنتی (اعم از دینی و ملی و بومی) بود. به همین خاطر، با به حرکت افتادن چرخ توسعه رضاخان بی‌سواد و کم‌رنگی و بعضاً زوال بسیاری از ارزش‌ها و هنجارهای دینی، دلسوزان و عاقبت اندیشان برای برون رفت از این فضا، به فکر افتادند و به طرح و تدابیری رسیدند. از جمله این‌ها، تأسیس مدارسی بود که در آن سعی می‌شد رنگ و بوی تعلیمات و هنجارهای اسلامی (با همه فشارها و مضیقه‌های حکومت طاغوت) در فضا و برنامه‌های آموزشی وارد شود. تأسیس مدرسه البرز، علوی، نیکان، کمال، روزبه و رفاه در طول سالیان قبل از انقلاب پاسخی به این نیاز بود. این تلاش تا جایی پیش رفت که دانش‌آموختگان این مدارس دارای شکل و شمایل منحصر به فرد چه از جهت ظاهری و چه از جهت خصیصه‌های اخلاقی شدند.

نهایتاً این اهتمام عالی، کار را به جایی رساند که این هویت ساخته شده، حتی در دوره‌های آموزش عالی و دانشگاه‌ها چه در داخل ایران و چه در خارج _که محیط و مؤلفه‌های شخصیتی شأن کمتر تناسبی با ارزشهای الهی و هنجارهای انسانی داشت_، موجبات حرکت بر مسیر روشن و متقن مبارزه با ظلم و ظالم و حمایت از مظلوم و عدالت پیشگی می‌گشت و بسیاری از سربازان امام و انقلاب از همین گروه فکری و هویتی باز متولد شدند، البته قابل انکار نیست که برخی شرایط و برخی عقاید، زمینه‌های افراط و تفریط اعتقادی را در فضای فرهنگی و تربیتی این مدارس ایجاد می‌کرد که روی برخی اقشار در این مدارس مؤثر واقع می‌شد و موجبات تزلزل و تذبذب اعتقادی در آینده فرد را فراهم می‌آورد. با این همه، این مدارس، همواره به عنوان مراکزی هویت‌بخش شناخته می‌شدند که خانواده‌ها تلاش بسیاری می‌کردند که فرزندانشان را وارد به اینها کنند تا با خیالی نسبتاً آسوده، تولی تربیتی بچه‌های شأن را واگذار کنند.

با پیروزی انقلاب اسلامی و برداشته شدن موانع، این انتظار وجود داشت، جریان این هویت بخشی در سطح آموزش‌های مقدماتی (مدارس)، عمومی‌تر و گسترده‌تر شود و حتی به مراکز آموزش عالی هم سرایت کند و دانشگاه‌هایی با این سبک و سیاق طراحی و تأسیس گردند.

از آنجا که این دغدغه‌ها از قبل از پیروزی انقلاب در برخی اذهان و افکار و مباحثات بزرگان و متفکران و زعمای قوم جاری بود، بعد از پیروزی تلاش‌هایی مستقیم (توسط شخص بزرگان) یا غیرمستقیم (با اشراف بزرگان و به واسطه دیگران) انجام گردید.

تأسیس مؤسسه آموزشی عالی امام خمینی (آیت الله مصباح)، دانشگاه امام صادق (ع)، (آیت الله مهدوی کنی)، مدرسه عالی شهید مطهری (آیت الله امامی کاشانی)، مدارس و دانشگاه مفید (آیت الله موسوی اردبیلی)، مدارس و دانشگاه علوم اسلامی رضوی (آیت الله واعظ طبسی) و بعدها دانشگاه عدالت (آیت الله هاشمی شاهرودی) از این دست بود. همچنین برخی دانشگاه‌های سازمانی خاص مانند دانشگاه امام حسین (ع) و دانشگاه علوم قضائی علاوه بر مأموریت تأمین نیرو، مأموریت هویت بخشی را هم در کنار آن می‌دیدند. مع الوصف بسیاری از این مراکز، ذیل ترتیبات و تنظیمات مراکز بالادستی در حوزه آموزش عالی و نبود نیروی فکری در درون خودشان و تغییر شرایط و اقتضائات زمانی، خیلی زود از ظرفیت‌های تمایز بخش خود فاصله گرفته و تبدیل به یک دانشگاه کمی تا قسمتی معمولی شدند. برخی از این مراکز حتی از حداقل‌های تعریف شده در مأموریت خود نیز، نازل‌تر شده و بیشتر از مساعدت جریان انقلاب و تربیت انسان‌های متعهد متخصص به حد مزاحمت و معارضت با اهداف اولیه خود رسیدند.

حال مسئله اینجاست: دانشگاه هویت‌بخش چه ارکان و مشخصه‌هایی دارد؟ به عبارت دیگر، اگر دانشگاهی بخواهد در شخصیت اخلاقی و علمی و حضور اجتماعی دانش آموخته خود مؤثر باشد، باید حائز چه ویژگی‌ها و شرایطی باشد؟ در حقیقت کدام خصیصه‌ها، به دانشگاه و مؤلفه‌های درونی و شخصیتی اش هویت می بخشد و آن را ممتاز می‌کند؟

این مراکز، در لایه هویت‌بخشی خود، دارای چند رکن محوری اثرگذار هستند.

اول) استاد مربی‌های رونده و بالابرنده

این اساتید، به جای هضم در فرایند تولید انبوه، در قالب نظام‌هایی که عمدتاً برآمده از شخصیت خلقی خودشان است، به تربیت فرد فرد مشغولند. در واقع این اساتید مأموریت خود را خیلی فراتر از وظایف تعریف شده و حرفه‌ای قابل سنجش و اندازه‌گیری می‌دانند. آنها تلاش می‌کنند تا در هم نفسی با دانشجو، او را در زمین و بستر استعدادی خود دانشجو حرکت و رشد دهند. نیک پیداست که مهمترین ویژگی نفوذ آنها، مربی بودن است، حسی پیامبرگونه که دوست دارد شاگردانش فراتر و جلوتر از خودش، نمونه و الگو باشند. هم مراتب تربیت و اخلاق را طی نمایند و هم در مسیر علم آموزی و تحقیق، مستدام و مستقیم بمانند.

دانشجو در نظر آنها یک متربی مستعد است که باید شکوفا شده و بالا رود. لذا استاد مربی‌ها به دنبال جوینده‌ها می‌گردند و به آنها می‌رسند، خوب می‌فهمندشان و خوب نگهداری‌شان می‌کنند و هیچگاه متوقف نمی‌شوند، لذا خود همراه با متربی‌ها، هم رونده هستند، هم شکوفا کننده و هم شکوفا شونده.

دوم) تعریف و مأموریت مشخص همراه نظامات مستقل و ممتاز

آموزش عالی در کشورهای پیشرفته، دارای وزنی بالاتر از استانداردهای اداری و متعارف است، لذا دانشگاه‌ها به تناسب درجه و امتیاز در مرتبه‌های مختلفی از استقلال تا تابعیت محض (دستگاه آموزش عالی) قرار می‌گیرند. روشن است دانشگاه‌های هویت‌بخش لازم است از حیث نظامات درونی، طراحی‌ها و تألیف‌های خود را داشته باشند.

نظام جذب نیروی انسانی (اعم از استاد، دانشجو و کارمند)، نظام نگهداری، نظام ارتقا، نظام برنامه‌ریزی درسی و آموزشی، نظام تربیتی و… بایستی متناسب با مأموریت و ماهیت آن نهاد طراحی شود. اینکه همه نظام‌ها در وابستگی مستقیم و محض یک نظام استاندارد و متعارف تعریف شوند، دانشگاه را تبدیل به یک ماشین می‌کنند که مأموریتش رساندن افراد از یک نقطه به یک نقطه دیگر است و قرار نیست طی مسیر اتفاق خاصی بیفتد. مأموریت‌های یکسان، دانشگاه را از درون می‌خشکاند و می پوساند اما مأموریت‌های متمایز، نیاز به نظامات شایسته محور دارد. نظاماتی که در آن، موجودیت‌های مختلف دانشگاه اعم از استاد، دانشجو، مدیر و کارمند به مثابه یک متربی زنده منحصر به فرد، حیات ارگانیک دارند.

سوم) وجود اساتید یگانه و مرجع

حضور اساتیدی که در حول و حوش مرزهای دانش و مساله‌های معاصر غور و سیر می‌کنند و به اصطلاح صاحب کرسی هستند، نیز کمک شایانی به هویت‌بخشی می‌کند. در حقیقت زیر سایه این درختان بلند، تنفس کردن و در عین حال تأمل در سایه‌عظمت و والایی اندیشه آنها، انسان را به رشدی متمایز و خاص نائل می‌دارد.این اساتید هر کدام در جایگاه یک نقطه مطلوب هستند که رسیدن به آنها یک مسیر سعادت برشمرده می‌شود.از این جهت حضور آنها، یک مسیر تجربه شده موفق و امتحان پس داده را پیش روی دانشجو می‌گذارد و او را از وهم و خیال به واقعیت و حقیقت "چگونه انسان مؤثر و متعالی شدن" نزدیک می‌کند. هر دانشگاهی که خالی‌تر از این اساتید معظم باشد، بی هویت‌تر است و دانشجویان بعضاً آشفته و سرگردان، مسیر را کورمال کورمال طی می‌کنند و البته غالباً به جایی نمی‌رسند الا ما شذر و ندر (با بهره گیری از مواهب دیگر).

بدیهی است بخش جدی راهبری این‌گونه اساتید به واسطه اخلاق کریمه‌ای است که به آن متصفند و در عمل و سبک تعامل شأن مشهود و حاضر است. مختصات دقیق این خلق و خو در کتاب‌های مرجع و سیره بزرگان به خوبی نشانی‌گذاری شده است.

چهار) رئیس راهبر دانشگاه

هر قدر رئیس دانشگاه بتواند در کنار وظیفه مدیریتی به نقش هدایت، راهبری و تولی امر اهتمام نماید، دانشگاه چشم‌گیرتر می‌نماید. بنابراین رئیس یک دانشگاه هویت‌بخش، غیر از مدیریت آن بایستی خود نماد و نمایی از مأموریت دانشگاه باشد؛ چه در سخن و خطابه، چه در تصمیم و امریه سازمانی و چه در عمل و حرکت فردی.

دانشگاهی که جایگاه رئیس در آن، در یک پست سازمانی خلاصه می‌شود و با تعیین شرایط احراز متعارف، او را ارزیابی و انتخاب می‌کنند، باید فهم کند که خصیصه "راهبری"، اگر جز متقدم انتخاب رئیس دانشگاه نباشد حداقل جز ضروری و اساسی آن است که نمی‌توان با متر و شابلون معمولی آن را تعیین و تقویم کرد. اگر این راهبری از شخصیت رئیس دانشگاه حذف شود، مدیریت متعارف در بهترین شرایط، دانشگاه را کارآمد می‌کند نه شایسته و سرآمد.

پس مهم اینکه، انتخاب رئیس در دانشگاه هویت بخش بیشتر جوششی است تا کوششی. هرگاه از این مهم فاصله بگیریم بخش جدی از جریان هویت بخشی دانشگاه، بی‌صاحب و متولی می‌شود.

پنج) سازمان فرهنگی هویت‌بخش

یکی از منابع هویت ساز، نهادها و عناصری هستند که اتمسفر و سازمان فرهنگی یک مجموعه را شکل می‌دهند. نهادهای ظاهری دانشگاه (مثل معماری، محوطه، سَر در، گواهی‌نامه تحصیلی)، گردهمایی‌های متنوع و متفاوت، (مذهبی، خانوادگی، سازمانی)، جلسات رسمی (دفاع از پایان‌نامه و رساله) و نیمه رسمی (دوره‌های آزاد یا همایش‌ها) و … از عناصر هویت‌ساز هستند. در واقع، تعریف شکل تعامل و برقراری ارتباط موجودیت‌های مختلف در دانشگاه، در موقعیت‌های متفاوت، اگر امضای خاص و مشخصی پیدا کرد، بخشی از جریان هویت بخشی دانشگاه به ظهور رسیده است. هر چقدر این عناصر، متمایزتر و شاخص‌تر باشد، در ساخت هویت مؤثرتر است.

مثلاً دانشگاه‌ها برای ارتباط دانش‌آموختگان خود طراحی‌های مختلفی انجام می‌دهند. برخی فقط به برگزاری گردهمایی‌های نوبه‌ای اکتفا می‌کنند تا دیدارها تازه شود، اما برخی برای همین اجتماع، مجرای رسانه‌ای خاصی برقرار می‌کنند تا همیشه این افراد ذیل چتر آن نهاد، با هم مرتبط باشند. برخی مواقع خانواده‌ها را هم در این ارتباط دخیل می‌کنند. برخی مواقع امتیازات خاصی مثل استفاده از رستوران و یا کتابخانه را برای آنها فراهم می‌کنند. برخی به تأسیس مدارس پایه پرداخته و فرزندان فارغ‌التحصیلان را با تخفیف ویژه‌ای می‌پذیرند و … بدیهی است هر کدام از این سطوح به استمرار و عمیق شدن هویت سازمانی، معنای متمایزی می‌بخشند.

ششم) نهادهای وابسته و اقماری

اینکه دانشگاه به دانشگاه ختم نشود و بتواند در موجودیت‌ها و لایه‌های دیگر ادامه پیدا کند موضوع بسیار با اهمیتی است. دانشگاهی که از چند اتاق و کلاس تشکیل شده، تقریباً بی‌هویت، عقیم و حتی مرده است و عنوان دانشگاه، عنوان اشتباهی است که به آن داده‌اند. اما دانشگاهی که ادامه دارد، و در هر مرحله از حیات دانشجویان و دانش‌آموختگان با طراحی و ایده‌پردازی‌های مناسب، به نهادسازی‌های مأموریتی دست زده است، این دانشگاه خود را موجودیتی زنده دانسته، لذا زندگی و هویت می بخشد. پژوهشگاه، اندیشکده، پارک‌و مرکز رشد از نهادهای معمول این ادامه حیات هستند و البته هزاران مسیر تعاملی و ارتباطی برای حفظ و نگهداری انسان پرورش یافته را می‌توان به آن گره زد.

هفتم) محصولات علمی مرجع

دانشگاه آن‌گاه که به محصولات ممتاز که یک شاخصه آن می‌تواند مسأله محوری باشد، دست یابد، می‌تواند برای خود و اهالی آن هویت ایجاد کند. دانشگاهی که از جهت خروجی‌ها، هیچ امتیاز و تمایزی را به ظهور نمی‌رساند، به راحتی محو می‌شود و بی‌هویت. اما دانشگاهی که برای خود مأموریتی متمایز (و در بهترین حالت، منحصر به فرد) تعریف کرده، و برای آن، چشم‌اندازهایی در تناوب‌های زمانی طراحی نموده، آن‌گاه می‌تواند محصولات علمی مؤثری را طرح ریزی کند و تدارک ببیند. مهمترین خروجی یک دانشگاه، یک دانش آموخته ممتاز است که به زینت دین و ادب و حیا آراسته و دردمند دردهای جامعه است. برای خود در درون جامعه به دنبال هویت است و نمی‌خواهد جامعه را صرف و هزینه خود و هویت خود کند.

هشتم) دانشجو در فرآیند ساخت است

در دانشگاه هویت بخش، دانشجو فقط یک خدمت گیرنده صرف نیست. فقط نمی‌آید در کلاسی شرکت کند، آزمایشگاهی را تجربه کند، مطالعه و تحقیقی داشته باشد، امتحانی بدهد و مدرکی بگیرد و برود. دانشجو یک رکن محوری است و در فرآیند ساخت، حضور فکری و مشارکت عملی دارد. لذا طراحی مسیرهایی در فرآیند آموزشی، پژوهشی و تربیتی و تدارک زمینه نقش آفرینی فعال (و حتی فوق فعال) دانشجویان، ظرفیت‌های هویت بخشی را به طور مثبت و فراگیری تحت تأثیر قرار می‌دهد.اینکه دانشجو حداقل در دانشگاه هویت بخش تمام نمی‌شود و در فرآیند ساخت می‌ماند و فقط قالب عوض کرده و نقش دانش آموخته را به خود می‌گیرد، یک فرض معتنابه محسوب می‌شود. دانشگاهی که در آن دانشجو فقط به‌خرید و فروش دانش حداقلی با نمره و امتیاز و مدرک مشغول است، به چشم یک خدمت گیرنده‌ی شاید قانع (به معنای منفی) و شاید متوقع به حساب می‌آید که دانشگاه باید هر طور شده با فاصله از او حرکت کند و بعد از مدتی، او را رها کند. دانشگاه هویت بخش با دانشجو و دانش آموخته اش ادامه می‌یابد و هیچ گاه بدون آنها نه معنا می‌دهد و نه تصویر می‌سازد.

نهم) ارتباط با مردم و جامعه؛ دردها و مسأله‌ها

دانشگاهی که همیشه به مرزهای خود ختم می‌شود و مردم و جامعه در آن غایب هستند، مانند پرورش آکواریومی ماهی‌های زینتی عمل می‌کند که با کوچک‌ترین تغییر دما و فضایی، بوی مرگ و نامانائی حس می‌شود.بدانیم که جامعه و مسائل آن، نه تنها جهت و اولویت برای حرکت و سیر دانشگاه تعیین و تعریف می‌کنند، بلکه آن را دغدغه‌مند و زنده بارمی‌آورد. دانشگاه‌هایی که بیرون از مسائل جامعه خود، مشغول گذران زندگی هستند، در حیات نباتی به سر می‌برند و بیشتر از اینکه سرمایه باشند، هزینه‌زا بوده و خیلی زود فراموش می‌شوند.نکته مهم اینکه این‌گونه محیط‌ها برای خود هویتی جمع می‌کنند اما بیشتر از آنکه این هویت، شناسنامه معتبر شود، بدنامی "از ما بهترون" را یدک می‌کشد. نوعی اشراف‌زادگی دانشگاهی که زبان مفاهمه با دردهای جامعه را بلد نیست و در محیطی سربسته مشغول لهو و لعب علمی‌اند.

جمع بندی

ارکانی که گفته شد، بخش مهمی از مؤلفه هائی است که وقتی با هم کار می‌کنند، فرآیند هویت بخشی و تعلق از دانشگاه به فرد را جریان می‌بخشند. دانشگاهی که در معماری آن، هیچ مؤلفه و نماد تعالی بخش دیده نمی‌شود و شاید یک ساختمان مسکونی، اداری یا تجاری بوده که فقط کاربری آن عوض شده اما در نما و نماد آن دستی برده نشده و می‌تواند خیلی زود به کاربری قبلی برگردد، نه هویت دارد و نه هویت بخش است.

دانشگاهی که استاد آن مراتب ترقی و تعالی را نه در اشتراک مساله‌ها و دردهای جامعه و هم افزائی در مسیر پیدا کردن راهکار و اجرایی کردن آن، بلکه در پر کردن سیاهه فرم‌های ارتقا می بیند و اصلاً " اثر و تأثیر و مخاطب" را در معادلات ترفیع و ارتقا خود فراموش کرده، خیلی زود عقیم و بی دنباله می‌شود. و شاید خیلی زود از مرتبه دردآشنائی و تلاش برای سامان دردها به دردآفرینی تبدیل شده و خود بخشی از مسائل شوند.

دانشگاهی که نظام برنامه ریزی آموزشی آن به جای ساخت و تربیت بر حل و فصل بنا شده، عمدتاً شاخص‌های کنتوری و کنکوری را بر می‌گزیند. حتی دیده شده این شاخص‌ها بر واقعیت‌های روشن غلبه کرده و نوعی رضایت بخشی حبابی و خیالی را به عنوان شاخص تحقق هدف بر خود تحمیل نموده است. دانشگاهی که خواست و خواهش دانشجو، بدون تطبیق آن بر مأموریت و اهداف عالی معیاری حیاتی قلمداد می‌شود، خود را حتی تا ارائه خدمات هوسی تنزل می بخشد.

خلاصه آن‌که، دانشگاه هویت بخش، نهادی است پویا، ممتاز، پر از نماد، با هنجارهائی تعریف شده و متعهدانه که تمام عناصرش نقشی زنده و ارگانیک دارند و برای هر مؤلفه شخصیتی اش قیمت و بهایی است که فقط با پرداخت آن می‌توان آن را خرید و مال خود کرد. چانه زنی و تخفیف فقط در صورتی در این بازار ارائه می‌شود که به آرمان‌ها خدشه و تعدی وارد نشود ولی هرگز چیزی نسیه داده نمی‌شود.

این فقرات، لوازمی است مقدماتی که می‌تواند حیات دهد و هویت ببخشد و جامعه را به داشتن دانشگاه متفاخر کند، وگرنه، عدد دانشگاه و مافیهای آن، نشانگر گمراه کننده ای است که بلایا و ابتلائاتش ویران کننده و زوال بخش یک جامعه و شاید یک تمدن دیرپای باشد. به نظر می‌رسد انقلاب اسلامی باید به دنبال امضای دانشگاهی خود باشد و برای حفظ آن از گزند و جعل و تقلب و تخلف، اهتمام نماید.