سمنان ، ملقب جزیره لهجه ها

مردم استان سمنان به حدود ۲۰ گویش متفاوت سخن می گویند و از همین رو سمنان را جزیره گویش ها می گویند.زبان رسمی مردم استان سمنان مانند همه ایرانیان فارسی دری (پهلوی) است اما به لحاظ گستردگی و تحولات عوامل جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی، از تعدد و تنوع گویش‌ها و لهجه‌های خاصی برخوردار است. هر چند هنوز خوشبختانه در بخش‌هایی از مازندران، لرستان و شمال شرق کشور زبان پهلوی هنور پابرجاست، اما آن در ارتباط با زبان سمنانی، به عنوان منطقه‌ای که مدتی نیز پایتخت کشور بوده و به صورت سینه به سینه حفظ شده، امروز همچنان مورد استفاده است.

زبان سمنانی‌ها فارسی است، اما یادگار فارسی دوران باستان است و حرکات و حروف را بر خلاف فارسی تهرانی ها، کتابی و دستوری‌تر ادا می‌کنند. اینجا تقریبا در پنج حوزه گویشی قرار گرفته که به این حوزه‌های پنج گانه (سمنان، سرخه، لاسگرد، سنگسر و شهمیرزاد) روستاها و آبادی‌های دیگر را هم باید اضافه کرد. اما بین همه آنها، گویش سمنانی قدمت بیشتری دارد. طوری که آن را نزدیک به زبان پهلوی می‌دانند که طی دوره‌های گوناگون دست نخورده باقی مانده. در مجموع محدوده این استان را که روزگاری به قومس مشهور بوده، از نظر تنوع قومیت‌ها و البته لهجه و زبان‌ها می‌شود بررسی کرد. در منطقه شاهرود، گویش رایجی که وجود دارد به شاهرودی معروف است. گویش‌های دیگری نیز در ناحیه شاهرود وجود دارد که مربوط به گروه‌های انسانی مهاجر است که با لهجه‌های کردی، ترکی، بلوچی و بعضی‌ها هم با گویش عربی صحبت می‌کنند. این تنوع گویش و زبان، به نوعی در نقاط مختلف جهان، ما را از نظر جغرافیای فرهنگی نسبت به دیگر کشورهای دنیا منحصربفرد کرده است. «زبان سمنانی» به شماره ۱۱۱۴ در ۳۰ آذر ۱۳۹۴ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است

در شاهرود بومیان اصیل علاوه بر زبان فارسی، به گویش شاهرودی نیز سخن می‌گویند. گویش‌های دیگر شهرستان شاهرود مربوط به گروه‌های انسانی مهاجر است. مهاجران آذری و ترک‌های منطقه کالپوش و روستای اَبر، به زبان ترکی سخن می‌گویند. بلوچ‌های منطقه کالپوش و کردهای منطقه پل ابریشم نیز به گویش بلوچی، کردی و بجنوردی صحبت می‌کنند ولی به زبان فارسی آشنایی کامل دارند. عرب‌های مهاجر خوزستان و کردهای مهاجر عراقی نیز از زبان مادری خود در جمع خانواده بهره می‌برند. آن دسته از مهاجران عرب که در سده‌های قبل به منطقه کوچ کرده‌اند، امروزه همگی تنها به زبان فارسی سخن می‌گویند.

از آنجا که تلفظ کلمات در هر محله از شهر سمنان متفاوت می‌باشد، بنابراین تلفظ اهالی محله اسفنجان سمنان بنا به قدمت دیرینه آن محله، پایه کار آوانوشت اصطلاحات و مثل‌ها بین محققین قرار گرفته است که تفاوت‌های تلفظی واژه‌ها ناشی از تفاوت آوایی میان محله‌هاست.
زبان مردم شهرستان دامغان نیز گونه‌ای از زبان اصیل فارسی است که با لهجه خراسانی پیوستگی دارد. این گویش در تمامی مناطق این شهرستان یکسان تکلم نمی‌شود. در مناطق شمالی شهرستان دامغان (به جز شهر دیباج)، به دلیل همجواری با استان مازندران با اندک تفاوت، مردم به لهجه مازندرانی سخن می‌گویند. روستاهای جنوبی حاشیه کویر (به جز روستای کوه زر)، تحت تأثیر مناطق مرکزی ایران بوده و به فراوانی لغات و واژه‌های آن مناطق را در تکلم آنان می‌توان دید. زبان روستاهای شرقی دامغان به گویش شاهرودی نزدیک است.

اولین کتابی که در مورد گویش سمنانی به چاپ رسید در سال ۱۹۱۴ و از کریستین سن دانمارکی بود و بعد در سال ۱۳۳۵ کتاب دیوان پیمان یغمایی چاپ شد که دیوان فارسی است ویک بخش ۲۰ صفحه ای هم شعرهای سمنانی دارد.
ضرب المثلهای سمنانی و واژه نامه گویشهای سمنانی عناوین دو کتاب از منوچهر ستوده هستند که بعد از دیوان یغمایی به چاپ رسیده و بعد از آن چاپ کتاب به گویش های سمنانی تقریبا متوقف شد که در اوایل انقلاب دوباره آغاز شد و امروز تقریبأ هر سال یکی از دو کتاب به عرصه فرهنگ سمنان افزوده می شود.