عکس ها و تصاویری در شبکه های اجتماعی منتشر شده که نشان می دهد رنگ سنگهای بکار رفته در قلعه پرتغالی ها با سنگ هایی که توسط میراث فرهنگی هرمزگان و پیمانکار آن بکار رفته متفاوت است.
همچنین چند نفر از کارشناسان مرمت هم در حساب های شبکه های اجتماعی خود براساس تصاویری که دیده اند نقدهایی بر این کار میراث فرهنگی هرمزگان وارد کرده اند.
با توجه به اهمیت این قلعه تاریخی با چند نفر از کارشناسان مرمت و باستان شناسی به گفت و گو پرداخته و موضوع هایی که آنان مطرح کرده اند را از میراث فرهنگی هرمزگان جویا شدیم.
حفاظت باید برمنبای اصالت باشد
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قشم و کارشناس سابق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان به ایرنا میگوید: در تمام جوامع جهانی برای هر کاری تعاریفی وجود دارد که باید به آنها پایبند بود، اکنون در عرصه های علمی به جای مرمت از واژه حفاظت استفاده میشود.
حامد ایمان طلب ادامه میدهد: حفاظت باید بر مبنای اصالت باشد و اصالت شامل ۴ حوزه اصلی شامل مواد و مصالح، طرح و فرم، تکنیک و فن و محیط پیرامون میشود.
وی خاطر نشان کرد: نکته دوم اینکه نگاشتن طرح حفاظت نیازمند انجام مطالعات جامع است که باید از اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان پرسید طرح حفاظت مصوب شورای فنی استان و وزارتخانه میراث فرهنگی برای قلعه پرتغالی های هرمز تهیه شده است، مطالعات آزمایشگاهی در خصوص قلعه پرتغالی های جزیره هرمزگان انجام شده یا خیر؟
این کارشناس مرمت بیان داشت: اگر کارهای مطالعاتی لازم را انجام دادهاند گزارش مختصری از آن را منتشر کنند چرا که در صحبتهای مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان نکاتی که بیانگر انجام کارهای فنی لازم باشد قابل مشاهده نیست.
ایمان طلب میافزاید: نکته دیگر انجام مطالعات تطبیقی است، قلعه های پرتغالی دارای سناریو بزرگی در حوزه خلیج فارس است و این قلعهها در نقاط مختلفی از جغرافیایی خلیج فارس و دریای عمان احداث شدهاند و لازم است مشخص شود مطالعات تطبیفی لازم انجام گرفته یا خیر.
این عضو هیات علمی دانشگاه تصریح کرد: همچنین بایستی در نظر داشت که قلعه پرتغالیهای جزیره هرمز دارای لایههای مختلفی است و از زمانی که هسته اولیه آن توسط آلفونسو آلبرکرک بنا نهاده شده و در دوره خود پرتغالیها و پس از آن توسعههای مختلفی داشته است که با انجام مطالعه باید این دورهها مشخص شود تا بتوان بهترین تصمیم گیری را برای طرح حفاظت آن انجام داد.
کارشناس سابق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان گفت: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان و وزارتخانه میراث فرهنگی به طور قطع تاکنون پژوهشها، کاوشها و گزارشهایی در خصوص قلعه هرمز داشتهاند که می بایست به عنوان پیشینه مطالعات مورد ارزیابی قرار گیرد که مسلما این می تواند کمک شایانی به روند ارائه و اجرای طرح حفاظت داشته باشد.
وی اشاره کرد: سؤال دیگر اینکه برچه اساسی در قلعه پرتغالیهای هرمز کار کردهاند چراکه مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافتها و محوطههای تاریخی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اعلام کرده در جریان این طرح قرار ندارد و هیچ طرح مصوبی به عنوان حکم مرمتی وجود ندارد و روند قانونی آن طی نشده است.
ایمان طلب یادآور شد: در جریان اقدامهای اخیر از نزدیک به قلعه پرتغالیهای جزیره هرمز نرفتهام و نمیدانم اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان برای کار خود از چه مواد و مصالحی و چه دیتیل اجرایی استفاده کرده است.
وی در ادامه گفت: برای هر کار حفاظتی باید آسیبشناسی لازم انجام شود تا با دانستن علت بتوان به اصلاح معلول و حفاظت پرداخت و چنانچه مراحل شناخت و آسیب شناسی و دیتیلهای حفاظتی روند درستی طی نکرده باشند هرگونه اقدامی عواقب ناخوشایندی به همراه خواهد داشت چرا که خود اقدام ممکن است به عنوان آسیبی درطول عمر بنای تاریخی باشد.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قشم خاطر نشان کرد: به عنوان مثال باید مشخص شود دیتیل مصوبی که بخش مرمتی جدید به لایه اصیل اتصال می یابد چه مشخصاتی دارد؟ دیتیل اتصال چگونه است؟
مرمت باید بازگشت پذیر باشد
وی خاطر نشان کرد: مرمت اضطراری تعریفی دارد که براساس آن مداخلهای که انجام میشود و باید اصل برگشت پذیری داشته باشد.
ایمان طلب افزود: کاری که انجام میدهند حفاظت اضطراری نیست، حفاظت اضطراری مانند آتل بندی استخوان است و تنها اثر را در حالت تعادل و شرایط موجود نگه میدارد تا بیشتر تخریب نشود؛ قطعا ایجاد دیواره سنگ چین در مقابل دیواره اصیل شامل حفاظت اضطراری نمیشود.
ماده ۹ قطعنامه ونیز ۱۹۶۴ میگوید «فرآیند مرمت، عملی بسیار تخصصی است، و هدف از انجام آن مراقبت و آشکار ساختن ارزش زیبایی شناختی و تاریخی یادمان است و بنای آن بر حفظ مواد و مصالح اصلی و مستندات اصیل است. مرمت باید در جایی که حدس و گمان آغاز می شود پایان یابد، و در چنین مواردی چنانچه افزودن بعضی بخشها گریزناپذیر باشد باید آنها را از ترکیب معماری اصلی متمایز ساخت و بر آنها نشانهای معاصر زد. مرمت در همه موارد باید براساس مطالعه باستان شناختی و تاریخی یک یادمان باشد و از آن تبعیت کند.» بنابراین هر جا مرمت براساس حدس و گمان باشد باید فوراً متوقف شود و همچنین زمانی که طرح صحیح و استناد درست ندارد باید کار را متوقف کنند.
وی ادامه داد: سؤال دیگر این است که انتخاب پیمانکارو اسناد مناقصه براساس چه اطلاعاتی از طرح مرمت مصوب تهیه شده است همه این موارد برشمرده شده نشان دهنده آن است که روند صحیح طی نشده است.
پیشنهاد میشود بدنه فنی و مدیران میراث فرهنگی هرمزگان در ابتدای امر مطالعههای جامعی در خصوص قلعه های پرتغالی ارائه دهند و حتی نسبت به ایجاد پایگاه پژوهشی قلعه های تاریخی پرتغالی اقدام کنند.
وی اظهار داشت: پس از انجام مطالعات نسبت به ارائه گزارش فنی اقدام و بر اساس طرح مصوب و حکم مرمتی در وزارتخانه میراث فرهنگی نسبت به کار مرمت اقدام کنند، چرا که ارزش های این مجموعه آثار معماری ایجاب می کند دقت بیشتری نموده و از هدر دادن منابع پرهیز شود.
نوع مواد و مصالح مصرفی در مرمت اضطراری قلعه پرتغالی های هرمز باید مشخص شود
کارشناس ارشد باستان شناسی هم گفت: براساس تصاویر منتشر شده در شبکههای اجتماعی نمیتوان قضاوت درستی داشت، این تصاویر نشان میدهد از سنگهای قدیمی استفاده شده ولی باشد مشخص شود از چه مواد و مصالحی برای کار استفاده کردهاند.
داریوش جانکی پور ابراز داشت: تعریف مرمت با بازسازی هم متفاوت است و در بازسازی ممکن است از سیمان به جای ساروج استفاده شود ولی در مرمت باید از مصالح بوم آور استفاده کرد.
وی افزود: اکنون وزارتخانه کار را در قلعه پرتغالیهای جزیره هرمز متوقف کرده تا طرح مرمتی آن مشخص شود و مشخص شود در آنجا چه کردهاند.
کارشناس ارشد باستان شناسی ابراز داشت: اداره کل میراث فرهنگی هرمزگان در اصل باید هماهنگی های لازم را با وزارتخانه میراث فرهنگی انجام میداد که در ظاهر به خاطر استانی بودن بودجه این کار را انجام نداده است، با توجه به ضعف مالی میراث فرهنگی برای مرمت این ماجراها در استان رخ میدهد.
جابهجایی معدن خاک سرخ اولین اقدام حفاظتی بود
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هرمزگان به ایرنا اظهار داشت: اردیبهشت سال گذشته یک میلیارد و ۴۷۰ میلیون تومان اعتبار ملی به این اداره کل ابلاغ شد که آن را برای مرمت اضطراری قلعه پرتغالی های هرمز در نظر گرفتیم.
عباس نوروزی ادامه داد: با توجه به فرصت اندک تا تیرماه که پایان سال مالی است باید برای جذب سریع این اعتبار اقدام می شد که به همین دلیل درپی ترک تشریفات انجام مناقصه رفته و مجوز آن از استانداری هرمزگان اخذ شد.
وی اضافه کرد: شرکتهای پیمانکاری مرمت با توجه به شرایط مالی حاضر به همکاری نبودند که در نهایت شرکت تاجواره راضی به انجام این مرمت اضطراری شد.
این مقام مسوول ابراز داشت: در اولین اقدام سوله خاک سرخ معدن خاک سرخ جزیره هرمز پس از ۲۰ سال با کمک فرمانداری بندرعباس جمعآوری شد، فعالیت این سوله موجب تغییر رنگ قلعه هرمز شده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هرمزگان افزود: این اقدام از تخریب بیشتر قلعه ناشی از تردد ماشین آلات سنگین همچون لودر و کامیونها جلوگیری کرد و حریم قلعه آزاد شد.
نوروزی افزود: قلعه پرتغالی های جزیر هرمز دارای ۲ در ورودی است که تنها در ضلع شمالی آن قابل استفاده است و صنعتگران صنایع دستی و فروشندگان این مصنوعات نیز از سایه دیوار ضلع شمال غربی برای نشستن جهت فروش استفاده میکنند.
سُستی سنگ ها و دیواره قلعه هرمز برای گردشگران و فروشندگان صنایع دستی خطرناک بود
وی اضافه کرد: با توجه به اینکه با سُست بودن سنگها و دیواره قلعه روبهرو بودیم که احتمال داشت هر لحظه بر سر گردشگران فعالان صنایع دستی درحال فعالیت در کنار دیواره قلعه روبهرو بودیم و از طرفی نبود طرح مرمتی انجام کارهای حفاظتی در دستور کار قرار گرفت.
این مقام مسوول اضافه کرد: سنگهای سست و فرسوده را بیرون آورده و سنگهای معدنی که پرتغالیها برای احداث قلعه استفاده کرده بودند با قبلی ها جایگزین شد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هرمزگان افزود: پرتغالی ها برای احداث قلعه از سنگ های جزیره هرمز استفاده کرده اند و پیمانکار مرمت اضطراری نیز از همان سنگها استفاده کرده است و برای بکارگیری مصالح اقدام به انجام آزمایش کرده و استحکام و نوع خاک، سنگ و مصالح بکار رفته در آن مشخص شده است.
وی اضافه کرد: درصورتی که دفتر فنی اعلام کند چیدمان اشتباه است با هزینه پیمانکار همه کارهای انجام شده به حالت قبلی بازگردانده میشود و این نکته را هم باید در نظر داشت که تاکنون ریالی بایت مرمت اضطراری قلعه پرتغالی های هرمز پرداخت نشده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هرمزگان یادآور شد: نتایج آزمایش های انجام شده بر روی مصالح قلعه پرتغالی های هرمز امروز توسط شرکت پیمانکاری به این اداره کل تحویل داده میشود و درصورت اشتباه بودن قلعه به حالت اولیه بازگردانده میشود.
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: اکنون تنها یک نفر در شهرستان بستک فناوری ساخت ساروج را بلد است که چند نفر را برای فراگیری آن اعزام فرستادیم اما به دلیل کبر سن این شخص به موفقیت حاصل نشد.
گزارش فنی درحال ارسال به وزارتخانه میراث فرهنگی است
وی ابراز داشت: برای کار انجام شده در قلعه هرمز از مصالح سنگ و ملات باتارد (شامل آهک ماسه شیرین و سیمان است) که وزارت میراث فرهنگی در بسیاری از بناهای تاریخی بکار میرود استفاده شده و گزارش فنی کار برای اعلان نظر در حال ارسال به وزارت خانه است.
نوروزی ادامه داد: هنگام جداره سازی شکل قلعه نو نشان داده میشود که این تازگی به مرمز زمان تغییر میکند و یک لایه سنگ نما برای قلعه استفاده شده که از اسفند ماه جلوی ادامه کار توسط وزارخانه میراث فرهنگی گرفته شده است.
وی اشاره کرد: دیوار کنار لولههای توپ در سال ۸۷ ایجاد شده که به دلیل اشتباه بودن اجرا جلوی کار گرفته شده و اکنون اصلاح شده است، قطر دیواری که در آن سال احداث شده از قطر اصلی دیوار قلعه پرتغالی ها بیشتر بود.
مرمت بناهای تاریخی هرمزگان در حد تثبیت و نگهداری است
نوروزی گفت: به علت اضطراری بودن مرمت و اینکه بخواهیم حکم مرمتی بگیریم موضوع را به تهران اعلام نکردیم، مرمت ها در این استان با توجه به ضعف مالی درحد تثبت و نگهداری است و در هرمز نماسازی، تثبیت و نگهداری انجام شده تا خطر و حادثهای برای گردشگران و فروشندگان صنایع دستی ایجاد نشود.
نوروزی اشاره کرد: همچنین در مرمت آثار تاریخی باید به تاثیر زمان در ایجاد تغییرهای آب و هوایی و جغرافیایی توجه شود، ۴۰۰ سال قبل که قلعه پرتغالی های هرمز احداث شد سطح آب پایینتر بوده و این قلعه به طور کامل در خشکی قرار داشته است.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان خاطر نشان کرد: بالا آمدن سطح آب موجب شده اسکله و برخی دیگر از سازه های وابسته به قلعه پرتغالیها به تدریج زیر آب رفته و به باستانشانسی دریایی نیاز باشد.
اداره کل میراث فرهنگی هرمزگان در انجام مرمت اضطراری مراحل قانونی تصویب طرح مرمتی را انجام نداده و از سخنان مسوولان آن هم اینگونه به نظر می رسد که طرح مرمتی نداشته و آزمون های لازم را نیز انجام نداده است.
با توجه به این موارد وجود نقدهای فراوان پیرامون مرمت قلعه پرتغالیهای جزیره هرمز چندان جای تعجب ندارد و تنها باید امیدوار بود که سایر مرمت ها اینگونه نباشند.
نتایج آزمایشها که توسط پیمانکار انجام شده و نظر کارشناسی دفتر فنی وزارتخانه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سرنوشت باقی ماندن و یا برداشته شدن کارهای انجام شده در قلعه پرتغالی های جزیره هرمز را مشخص میکند.
قلعه پرتغالیهای هرمز که در ضلع شمالی این جزیره و در ساحل دریا قرار دارد، مهمترین قلعه باقی مانده از روزگار تسلط پرتغالیها بر سواحل و جزایر خلیج فارس است. این قلعه به فرمان آلفونسو آلبرکرک دریانورد پرتغالی در سال ۱۵۰۷ میلادی، در محلی موسوم به مورنا احداث شد. قلعه به شکل چند ظلعی نامنظم است. ساختمان آن بسیار محکم است و دیوارهایی به قطر ۵/۳ متر با چند برج به ارتفاع ۱۲متر دارد.
تاسیسات قلعه شامل انبارهای تسلیحات، آب انبار و اتاقهایی با سقف هلالی است. در زمان شاه عباس که به استعمار پرتغالیها در ایران خاتمه داده شد، این قلعه به دست امام قلی خان از سرداران شاه عباس فتح گردید. قلعههای پرتغالیها تقریباً در بیشتر مناطق حاشیه خلیج فارس وجود دارد، در بندر قشم، کنگ، عمان، رأس الخیمه، جزیره هرمز و جاهای دیگر.
این قلعهها با پلان چهار ضلعی نامنظم، دیوارهایی به قطر حدود ۳/۵ متر و برجهایی به ارتفاع حدود ۱۲ متر در ۴ گوشه قلعه ساخته شدهاند. قلعه پرتغالیهای هرمز شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاقهای سرباز خانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است. کلیسای بعضی از این قلعهها، دارای دو ردیف ستونهای سنگی دایرهای شکل با قوسهای زیبایی از سنگهای مرجانی تراش خوردهاست.