ضرورت بهره‌گیری از دانش‌های میان‌رشته برای مقابله با کرونا


ضرورت بهره‌گیری از دانش‌های میان‌رشته برای مقابله با کرونا

بازبینی مفهوم سلامت پس از اوج‌گیری کرونا و تشریح گفتمان‌های مختلف برای ارتقا و افزایش توان فکری در مدیران و شهروندان از راهکارهای کاربردی است که فاضلی در «فرهنگ و فاجعه» پیشنهاد می‌دهد.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: معصومه ابراهیمی

کتاب «فرهنگ و فاجعه: جستارهای انسان‌شناختی درباره مصیبت‌های جمعی در ایران» نوشته نعمت‌الله فاضلی به‌تازگی توسط انتشارات فرهامه در ۲۴۰ صفحه و بهای ۴۵ هزار تومان منتشر و راهی بازار نشر شده است. متن زیر یادداشتی درباره این کتاب و نویسنده آن است.

معرفی کتاب

کتاب فرهنگ و فاجعه، جستارهای انسان‌شناختی درباره مصیبت‌های جمعی در ایران، مجموعه گفتارها و پژوهش‌های جامعه- انسان‌شناختی نعمت الله فاضلی است که به صورت کاملاً تحلیلی- تفسیری به مهم‌ترین مصیبت‌ها و فاجعه‌های طبیعی در ایران می‌پردازد و این فجایع را در زمینه‌های فرهنگی مورد بررسی و مداقه قرار می‌دهد. کتاب شامل دیباچه‌ای است که در آن نویسنده به چگونگی شکل‌گیری کتاب و تفکر انتقادی- تحلیلی خود از شیوه‌های مرسوم مدیریت بحران و فاجعه‌ها در ایران می‌پردازد. درآمد کتاب شامل مقاله‌ای مفصل و پژوهشی است که در آن به فهم فاجعه و مطالعات آکادمیک فاجعه‌شناسی در دانشگاه‌های معتبر دنیا اشاره می‌کند و ضرورت شکل‌گیری این حوزه مطالعاتی در ایران را تبیین می‌کند. این مقاله برای نخستین‌بار ضرورت مطالعات دانشگاهی فاجعه‌شناسی را به عنوان یکی از زمینه‌های مدیریت بحران فاجعه‌ها در کشور برمی‌شمرد و پیشنهادها و پیام‌های مهمی برای مدیران و کارشناسان حوزه‌های مختلف دارد. کمتر از نیمی از کتاب به سیل و زلزله به عنوان پربسامدترین مصیبت‌های جمعی در ایران اختصاص دارد و زلزله‌های معروف و تأسف باری چون زلزله رودبار و منجیل و زلزله بم و زلزله اخیر در کرمانشاه به صورت عمیق و مردم شناسانه مورد بازبینی قرار گرفته‌اند و شیوه‌های مثبت و منفی مدیریت این بحران‌ها واکاوی شده و پیامدهای سیاست‌های اتخاذ شده یا ناکارمدی‌ها به دقت بازخوانی شده‌اند.

بدین ترتیب پس از درآمد کتاب شامل سه بخش است و هر بخش جستارهای متعددی را در درون خود جای داده است. بخش نخست سیل و زلزله به مثابه مسئله فرهنگی نام دارد. در این ۴ جستار مفصلی که در این بخش گنجانده شده است، نویسنده عمیقاً به سیاست‌های فرهنگی که به رشد فرهنگ عمومی می‌انجامد و توان پیشگیری و یا مدیدریت بحران را هم در سطح مدیران و کارشناسان و هم در میان اقشار عامه تقویت می‌کند، می‌پردازد و با بازخوانی فجایعی که سیل و زلزله به بارآورده‌اند، راهبردهای عملگرایانه مشخصی را برای رویارویی با چنین بحران‌هایی تشریح می‌کند. بخش دوم کتاب که شامل جستار پنجم تا هفدهم است همگی به بحران و ترومای فرهنگی حاصل از بیماری پاندمیک کرونا اختصاص دارد. تفکر نویسنده در تحلیل وقایع کرونایی از بطن حادثه بر می‌خیزد و مردم‌شناسانه با دیدگاهی تفسیری تمامی شرایط و محدودیت‌های ایجاد شده توسط بحران کرونا را مورد تحلیل فرهنگی قرار می‌دهد.

جستارهای مهمی در این بخش هست که به تغییر یا انقلاب ایجاد شده در روند جاری زندگی اشاره دارند و مسئولیت‌پذیری شهروندان و آگاه شدن، به‌کار بردن روش‌های خلاقانه، و تقویت تفکر انتقادی در مواجهه با بحران را به خواننده القا می‌کند. بازبینی مفهوم سلامت در روزگار جدید و پس از اوج‌گیری پاندمی کرونا و تشریح گفتمان‌های مختلف برای ارتقا و افزایش توان فکری در مدیران و شهروندان از راهکارهای کاربردی نویسنده مردم شناس این کتاب است که از طریق شناخت همه جانبه و طولانی‌مدت جامعه و آشنایی نزدیک با روحیات و خلقیات مردم بر آن تسلط کامل دارد. سرانجام بخش سوم کتاب که جستارهای هجدهم تا بیست و یک را دربردارد، علم و دانشگاه در بحران اپیدمی نام دارد، نقش و موقع دانشگاه و دانشگاهیان و سودمندی یا ناسودمندی علوم انسانی را در جریان این بیماری همه‌گیر مورد بررسی قرار داده است. نویسنده که خود از دانشگاهیان فعال و پرکار در حوزه‌ی مطالعات فرهنگی و پژوهش‌های شهری است، به ایستایی و انفعال دانشگاه و حوزه‌های علوم‌انسانی در شرایط بحرانی انتقاد می کند و به ضرورت بازاندیشی و تغییر به سمت کیفی شدن آموزش عالی و کاربردی شدن هرچه بیشتر علوم انسانی، تاثیرگذاری محسوس علوم انسانی و اجتماعی در زندگی مردم پای می‌فشرد. کتاب با جستاری خواندنی تحت عنوان نامه‌ای به نسل آینده، امید بدون خوشبینی و زیستن در پیچیدگی پایان می‌یابد.

کتاب در ۲۴۰ صفحه و در قطع رقعی و با کاغذ بالکی دوستدار طبیعت و با قیمت ۴۵ هزار تومان توسط انتشارات فرهامه منتشر شده است.

اهمیت و ضرورت موضوع کتاب

کشور ما با ده‌ها نوع از فاجعه‌های طبیعی روبروست و هرگاه که یکی از آنها رخ می‌دهد نظم و روال زندگی عادی مردم تغییر می‌کند و آنها دچار خسارت‌های جانی و مالی و روحی و روانی می‌شوند. استمرار و ادامه زندگی در بحران دشوار و ناممکن است مگر اینکه ابتدا فاجعه و بحران را خوب بشناسیم و شیوهای پیشگیری، مهار و بازسازی را فرا بگیریم و هر لحظه به توانمندسازی فرهنگ زیستن در بطن بحران، از طریق اشاعه مسئولیت‌پذیری و ارتقای آگاهی عمومی و ایجاد تفکر خلاق و انتقادی اقدام کنیم. هدف اصلی این کتاب مطالعه‌ی ابعاد انسانی و فرهنگی- اجتماعی بلایای طبیعی و بازخوانی سیاست‌های کلان در مدیریت و اداره بحران، تشریح دوباره وظایف مدیران و کارشناسان، و ارائه استراتژی‌های فرهنگی و راهکارهای جامعه‌شناختی است که می‌تواند توان سیاست‌گذران شهری را برای مواجهه با بحران‌ها افزایش دهد و آنها را برای رویارویی با بلایای طبیعی و فهم فاجعه از ابعاد مختلف بیش از پیش آماده نگه‌دارد.

همچنین مشخص شدن نقش عامل انسانی در اجرای برنامه‌ها و سیاست‌های مدیران شهری می‌تواند به موفقیت استراتژی‌های مدیریت بحران بینجامد. این مهم محقق نمی‌شود مگر اینکه پژوهش‌های جامعه‌شناسان و انسان‌شناسان از زمینه‌های فرهنگی و فهم مردم از فجایع آماده شود و در اختیار سیاست‌گذاران قرار گیرد. بر این اساس نویسنده‌ی کتاب فرهنگ و فاجعه تلاش کرده است تا کامیابی و ناکامی سیاست‌های مدیریت بحران را از دیدگاه انسان‌شناسی بازخوانی کند و پرسش‌های بنیادینی مطرح کند و نیز به پرسش‌های بسیاری پاسخ دهد. ارتقای آموزش عمومی و بهره‌گیری از تجربه‌های جوامع دیگر و بهرمندی دوباره از شیوه‌های مدیریت امور به سبک بومی می‌تواند از تکرار فاجعه پیشگیری کند یا شدت آن را بکاهد. بنابراین ضرورت دارد تا پژوهش‌های متعددی در جهت مستند سازی فاجعه صورت بگیرد تا علل وقوع هر حادثه دقیقاً تبیین شود. بدین ترتیب شهروندانی توانمند ایجاد می‌شوند و راه‌های بسیج عمومی و مردمی در اداره‌ی بحران آشکار می‌شود و به سوی جامعه‌ای آگاه و مسئولیت‌پذیر گام برمی‌داریم. این کتاب تلاش دارد تا به روشنی نشان دهد که هر تهدیدی در درون خود نوعی فرصت است و با به کارگیری دانش روز و توانمند سازی مدیران و سیاست‌گذاران و ایجاد و تقویت روحیه مسئولیت پذیری ترویج تفکر انتقادی و خلاقیت در شهروندان، می توان هر حادثه‌ای را به فرصتی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تبدیل کرد.

ویژگی‌های کتاب فرهنگ و فاجعه

الف) باید گفت که این کتاب تلاشی جدی است برای فهم پذیرکردن و زبان بخشی به ابعاد اجتماعی و فرهنگی فاجعه‌هایی که در کشور رخ می دهد. در این کتاب نشان داده شده است که فاجعه‌ها محصول طبیعت نیستند بلکه عملکرد انسان‌ها نظام‌های حکمرانی و تاریخ و فرهنگ عوامل بوجودآورنده یا تشدیدکننده فاجعه‌ها هستند. فاجعه‌ها از درون فرهنگ‌ها می‌آیند و دوباره به فرهنگ باز می‌گردند. بنابراین هر فاجعه درس بزرگی است تا از تکرار آن پیشگیری شود. این کتاب کشاکش و تقلاهای انسان ایرانی را در جریان هر فاجعه به تصویر می‌کشد و با بازخوانی هر فاجعه می‌خواهد راه درست و مؤثرتری برای مهار آن بحران و حادثه را نشانمان بدهد.

ب) با در نظر گرفتن ملاحظات فوق مشخص است که خواندن این کتاب برای تمامی شهروندان و مدیران و کارشناسان ضروری است. زیرا عمده خسارت ما از وقوع هر حادثه عدم درک صحیح از زمینه‌ها و پیامدهای آن است و اگر پژوهشی بتواند به ارتقای آگاهی ما از وقایع و حوادث ناگوار کمک کند می تواند برای آینده راهگشا و امیدبخش باشد.

ج) در حال حاضر در موقعیت بسیار دشوار بحران کرونا به‌سر می‌بریم و یکی از راه‌های ارتقای فهم عمومی از شرایط جاری و تعیین دقیق مختصات بحران برای مدیران و کارشناسان آشنایی با فرهنگ و روحیه مردمی است که معنا و مفهوم خاصی از بحران را درک می کنند. این کتاب می‌تواند با در اختیار نهادن بینش انسان‌شناختی و مردم‌نگارانه از اندیشه ایرانیان در درک و فهم فاجعه به همه مدیران عالی و کارشناسان کمک نماید و به‌طور کلی به تبیین استراتژی‌های سودمند و هدف‌داری بینجامد که موفقیت برنامه‌های مهار بحران را تضمین می‌کند.

د) نویسنده انسان‌شناس این کتاب از بطن جامعه و از دریچه چشم مردم به پدیده‌ها نگریسته است و بر خلاف بسیاری از پژوهش‌های جامعه‌شناختی، پدیده‌ها و مسئله‌های جمعی را از بالا به پایین ندیده است، بلکه فاجعه و بحران را همسو با مردم و با روش مردم‌نگارانه و با درک شرایط بحرانی و زیستن در فاجعه تجربه کرده است و این تجربه را با اسلوب علمی درهم آمیخته و به صورتی راهبردی و عمل‌گرایانه در اختیار مردم و مدیران و کارشناسان قرار می‌دهد. بنابراین کتاب با وجود برخورداری از زبان و بیان علمی، از بازگویی و تکرار تئوری‌های دیگران گریزان است و سخنی عملگرایانه و راهبردی دارد و در هر بخش به ارائه راهکارهای کاربردی، بومی و کاملاً تجربه‌پذیر می‌پردازد. این راهکارها با درک شرایط تاریخی و اجتماعی ایران و درک خلقیات و فهم ایرانی و با تمرکز بر جامعه شهری ایران حاصل شده است. بنابراین خواننده این کتاب سخن و پیام نویسنده را درک می‌کند و با آن هم ذات پنداری می کند و ایده‌ها و اندیشه‌های آن را ایده‌های خود تلقی می‌کند و حس همدلی و همراهی در او بوجود می آید. به طوری‌که می توان ادعا کرد این کتاب از معدود آثاری است که هم زبان و متد آکادمیک دارد و هم به زبان و فهم توده‌ی مردم نزدیک است. به همین جهت این کتاب به درستی جزو آثار «انسان‌شناسی مردم مدارانه» طبقه‌بندی و نام‌گذاری شده است.

ه) نثر و زبان کتاب بسیار روان ساده و خواندنی است. بهره‌گیری از مثال‌های متعدد و بازگویی تجربه‌های روزمره به دلپذیری کتاب افزوده است. این خود می‌تواند خواننده عام ایرانی را که حوصله خواندن آثار دانشگاهی و متدیک را ندارد با سبک جدیدی از آثار علمی آشنا کند که ضمن دریافت اطلاعات دقیق علمی، کتاب را هم‌زبان و همسو با اندیشه‌های خودش بیابد.

و) بخش مهمی از این کتاب به راهبردهای فرهنگی برای مواجهه با کرونا اختصاص دارد. از آنجاکه به نظر می‌رسد تا چند سال آینده درگیر مهار این بحران خواهیم بود و حتی تا چند دهه آینده، ممکن است تبعات این بحران را تجربه کنیم، این کتاب به عنوان یکی از تازه‌ترین آثار انسان‌شناسانه درباره کرونا می‌تواند به همگان چه مدیران و کارشناسان و چه عموم مردم در شناخت ابعاد بحران اپیدمی کرونا و راه‌های مهار و بیرون رفت از آن کمک کند.

ز) معمولاً در مواجهه با بحران اپیدمی کرونا با تحلیل و تفسیرهای مهندسی و پزشکی روبرو هستیم و متأسفانه علوم اجتماعی در بیان تحلیلی دقیق از حدود این بحران ضعیف عمل کرده است. کتاب فرهنگ و فاجعه می تواند به عنوان یک اثر راهبردی نشان دهد که حوزه‌های علوم اجتماعی و انسانی حرف‌های سازنده و سودمندی در حل و مهار بحران‌ها دارد و مهمتر اینکه این کتاب نشان می‌دهد همه رشته‌ها و حوزه های مطالعاتی به یکدیگر وابسته هستند و میان‌رشته‌ای دیدن مسائل و پدیده‌ها خود بخشی از حل مسئله است. ضمن اینکه کتاب فرهنگ و فاجعه نشان می‌دهد زمان بررسی‌های کاملاً کیفی و راهبردی در علوم اجتماعی فرا رسیده است و لازم است این حوزه‌ها حرف‌های تئوریک محض را رها کنند و در عمل سودمندانه بیندیشند.

کارنامه‌ی علمی و تجربه‌های نویسنده‌

دکتر نعمت الله فاضلی استاد انسان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. وی از شناخته شده ترین انسان شناسان مدرن ایران است که سالهای متمادی به پژوهش مطالعات شهری در ایران امروز پرداخته است. او دکترای خود را در رشته انسان‌شناسی اجتماعی از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن در سال ۱۳۸۳ اخذ کرد. فاضلی آثار متعددی در حوزه انسان‌شناسی، مطالعات فرهنگی، مطالعات‌شهری و فرهنگ ایران معاصر تألیف و ترجمه کرده است. کتاب‌هایی مانند تجربه تجدد، تاریخ فرهنگی ایران مدرن، فرهنگ و شهر، مردم‌نگاری سفر و پشت دریاها شهری است، از مهم‌ترین تألیفات وی به‌شمار می‌روند. فاضلی نقش مؤثری در گسترش رشته انسان‌شناسی‌فرهنگی و مطالعات‌فرهنگی در ایران داشته است. داریوش رحمانیان، او را دانشمندی تمام عیار در مباحث میان‌رشته‌ای می‌داند که وجودش در این مباحث، در فضای آکادمیک کشور مغتنم است. فاضلی در زمینه‌های مطالعات آموزش‌عالی، مطالعات‌شهری، سیاست‌فرهنگی، تاریخ‌فرهنگی، مطالعات رسانه، جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، مردم‌نگاری با تمرکز بر مردم‌نگاری در حوزه‌های فرهنگ معاصر ایران و بریتانیا و همچنین آموزش انسان‌شناسی‌اجتماعی- فرهنگی و مطالعات‌فرهنگی، فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی و مشاوره‌های تخصصی انجام می‌دهد. حسن محدثی در مقاله خود درباره نظریه‌های جامعه‌شناسی در ایران، از نعمت‌الله فاضلی به عنوان یکی از معدود استادان علوم‌اجتماعی یاد می‌کند که واجد استقلال‌فکری و خلاقیت نظری است.

فاضلی تلاش کرده تا با طرح رویکرد فرهنگی به شهر، گفتمان مطالعات شهری در ایران را نقد کند. ایده مرکزی فاضلی در این برنامه پژوهشی این است که ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شهر باید از منظر فرهنگی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند. او این ایده را در کتاب «فرهنگ و شهر» و «کتاب پشت دریاها شهری است: فرایندها، روش‌ها و کاربردهای مردم نگاری شهری» و همچنین مقالات و سخنرانی‌های مختلف، بیان کرده‌است. فاضلی در جهت پیشبرد این برنامه پژوهشی و ترویج رویکرد فرهنگی در مطالعات شهری ایران چند اقدام را انجام داده‌است. او به منظور ترجمه کتاب‌های ضروری برای شناخت ابعاد فرهنگی شهر و برنامه‌ریزی فرهنگی شهر، طرحی را اجرا کرد.

ترجمه مجموعه کتاب‌هایی با عنوان «فرهنگ و شهر» توسط انتشارات تیسا، با پیشنهاد و نظارت فاضلی انجام شده است. درآمدی بر فضای هانری لوفور، نظریه اجتماعی و مسئله شهر، جامعه‌شناسی شهری نوین و بنیان‌های نظری در مطالعات شهری از جمله کتاب‌های این مجموعه هستند. یکی دیگر از فعالیت‌های فاضلی در برنامه پژوهشی گفتمان فرهنگی شهر، برگزاری همایش «شهر و زندگی روزمره» در سال ۱۳۹۳ بود که نتایج این همایش در قالب شش جلد کتاب توسط انتشارات تیسا منتشر شد. بخش دیگری از این برنامه پژوهشی، شناسایی و انتشار رساله و دانشجویان رشته‌های مختلف در زمینه شناسایی ابعاد فرهنگی شهر در ایران امروز است. تاکنون، چندین رساله و پایان‌نامه بصروت کتاب در این مجموعه، توسط انتشارات تیسا چاپ شده‌است.

فاضلی معتقد است گفتمان مطالعات شهری ایران، نیازمند بکارگیری رویکرد فرهنگی به شهر است. این چشم‌انداز که حاصل چرخش فرهنگی و پارادایم فرهنگی است، اشاره به فرهنگی شدن جوامع یعنی ادغام حوزه‌های مختلف اجتماعی در یکدیگر یا در فرهنگ دارد. از این‌رو می‌توان از فرهنگی شدن اقتصاد، توسعه، سیاست، مدنیت، فرهنگ و شهر یاد کرد. منظور از چشم‌انداز فرهنگی به شهر، مطالعه و توضیح ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شهر از منظر فرهنگ است. در این رویکرد، برخلاف گفتمان‌هایی که شهر را از منظر معینی مانند کارکرد سیاسی، اقتصادی، صنعتی یا اجتماعی مطالعه می‌کنند، شهر از تمام زوایای ممکن تحلیل می‌شود. همچنین این رویکرد جامع و کل نگر، شهر را در بستر تحولات معرفت‌شناسی و اجتماعی و تاریخی آن بررسی می‌کند. به اعتقاد فاضلی، مسئله نظام برنامه‌ریزی شهری ما، «کاستی فرهنگ» است. در تمام برنامه‌ریزی‌ها چه برنامه‌ریزی توسعه ملی و چه برنامه‌ریزی توسعه شهری فقدان جایگاه فرهنگ بشدت احساس می‌شود. در ایران، از اواخر دوره رضاشاه به بعد و شکل‌گیری اقتصاد بر پایه نفت و سپس منابع و معادن و متأثر از نوع گفتمان مسلط بر برنامه‌های توسعه‌ای در ایران، نوعی گسیختگی و پارگی در فرهنگ، یا همان «کاستی فرهنگ» به وجود آمد.

کاستی فرهنگ اشاره به این دارد که عامل انسانی، تاریخی و اجتماعی تا حدود زیادی از نظام برنامه‌ریزی توسعه شهری ایران معاصر حذف شده یا به حد کافی به آن‌ها توجه نشده‌است. منظور از انسان تجربه‌های جمعی تاریخی، میراث فرهنگی و دانش‌های بومی است. این کاستی فرهنگ، در سطح سیستم (یعنی نظام اداری و مدیریت شهری) وجود دارد نه سطح ساختاری و فردی. بی‌توجهی سیستم به انسان یعنی اینکه سیستم در خدمت اشیا است و نه در خدمت ارتقای توانمندی‌های فردی و جمعی. سیستم برنامه‌ریزی ممکن است به لحاظ گفتمانی و آگاهی نظری از ناسیونالیسم یا مذهب یا چیز دیگری صحبت کند؛ اما آنجایی که می‌خواهد آموزش، فضای شهری و غیره را توسعه دهد، انسان و نیازهای واقعی او و تجربه‌های تاریخی او را مبنا قرار نمی‌دهد. پ

س، کاستی فرهنگ به معنای این نیست که جامعه فاقد فرهنگ است. به معنای این است که ارتباط ارگانیک و کارکردی بین سیستم و نظام برنامه‌ریزی و زیست جهان مردم مختل شده‌است. فاضلی، گفتمان توسعه ایران را یک گفتمان عمرانی می‌داند که خلأ انسان و فرهنگ در نظام برنامه‌ریزی ایران را در پی داشته‌است. از نظر فاضلی، دال مرکزی برنامه‌های توسعه در ایران «عمران» (ساخت‌وساز) بوده‌است و نظام‌های ویژه‌ای را برساخت کرده است. فاضلی معتقد است بنابر گفتمان غالب در علوم انسانی در ایران امروز، این علوم، سودمند، کارآمد و کاربردی نیستند. با این حال در بحث از ناکارآمدی علوم انسانی در ایران، هیچ استنادی به هیچ تحقیق علمی ای وجود ندارد. علاوه بر این، غربی بودن این علوم، مانع سودمندی آن‌ها نمی‌شود و کارآمدی علوم انسانی، ضرورتاً نیازمند وجود چهره‌های جهانی این رشته در ایران نیست.

به اعتقاد فاضلی، گفتمان علوم انسانی در ایران، یعنی گفتمانی که شیوه سخن گفتن، دیدن، نشان دادن و فهمیدن ما را از علوم انسانی نشان می‌دهد، مبتنی بر ایده ناب گرایی است و دارای دو شاخه مذهبی و سکولار است: شاخه مذهبی یا سنتی، علوم انسانی را به دلیل ناسازگاری با مبانی دینی و سنت‌ها ناکارآمد می‌داند و شاخه لیبرال یا سکولار، علوم انسانی را منطبق با سرمشق جهانی یا غربی یا امر ناب معرفتی و انسانی نمی‌داند. در هر دو دیدگاه، تجربه مواجهه واقعی ما با علوم انسانی به دقت کاویده نشده‌است. ایجاد یک زبان کارآمد و متناسب با تحولات روز، به عنوان یک رکن انسجام و موجودیت تاریخ معاصر ایران توسط زبان شناسان و محققان ادبی و شکل‌دادن سازمان‌های جدید در جامعه به کمک علوم انسانی و اجتماعی از جمله کاربردهای علوم انسانی در ایران بوده‌اند. از نظر فاضلی، مهم‌ترین کاربرد علوم انسانی این است که این علوم در واقع شکلی از اخلاق است و تمرین در این علوم، نوعی تمرین اخلاقی است. این دانش‌ها، جامعه مارا به یک جامعه معتدل و مدرن تبدیل کرده، مدنیت را برای ما به ارمغان آوده و افراد باسواد و خلاق پرورش داده‌است. لازم به توضیح است که تا کنون ۷ عنوان از آثار دکتر فاضلی را معاونت فرهنگ و اجتماعی شهرداری تهران در انتشارات تیسا به چاپ و انتشار رسانده است. در زیر فهرست مهمترین آثار ایشان ذکر می شود.

تألیفات

◦ مدرن، یا، امروزی شدن فرهنگ ایران: رویکردی انسان شناختی و مطالعات فرهنگی، نعمت‌الله فاضلی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. ۱۳۸۷

◦ فرهنگ و دانشگاه، تهران: نشر ثالث، (۱۳۸۷ (چاپ دوم ۱۳۹۳

◦ انسان‌شناسی مدرن در ایران معاصر: تاریخچه، تحولات، مسائل و چالش‌ها، نعمت‌الله فاضلی، تهران: نسل آفتاب. ۱۳۸۸

◦ مردم نگاری سفر: توصیف‌ها و تحلیل‌های انسان شناختی از فرهنگ و جامعه امروز غرب، نعمت‌الله فاضلی، تهران: آراسته، ۱۳۹۰

◦ مردم نگاری آموزش: چند مطالعه مردم نگارانه در زمینه آموزش و پرورش ایران امروز. نعمت‌الله فاضلی. تهران: انتشارات علمی، ۱۳۹۰

◦ انسان‌شناسی فرهنگی. جستارهایی درباره قلمرو نظری و عملی انسان‌شناسی فرهنگی. تهران: انتشارات آراسته. ۱۳۹۰

◦ کافی شاپ و زندگی شهری. تهران: انتشارات تیسا. ۱۳۹۱

◦ خانواده و زندگی شهری. تهران: انتشارات تیسا. ۱۳۹۱

◦ همسایگی و زندگی شهری. انتشارات تیسا. ۱۳۹۱

◦ فرهنگ و شهر: چرخش فرهنگی در گفتمان‌های شهری با تکیه بر مطالعات شهر تهران. نعمت‌الله فاضلی. تهران: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران و انتشارات تیسا، ۱۳۹۱

◦ مردم نگاری هنر: جستارهای جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی در زمینه هنرها و ادبیات. نعمت‌الله فاضلی. تهران: انتشارات فخراکیا. ۱۳۹۱

◦ مردم نگاری فرهنگ: مطالعات انسان شناختی درباره‌ی فرهنگ ایران امروز و دیگر فرهنگ‌های جهان. اداره کل مطالعات فرهنگی بین‌المللی. ۱۳۹۱

◦ نگرشی نو به سیاست فرهنگی: سیاست فرهنگی از دیدگاه مطالعات فرهنگی. (با همکاری مرتضی قلیچ). تهران: انتشارات تیسا. ۱۳۹۲

◦ بررسی متون طنز عامیانه ایرانی. (با همکاری امیر هاشمی مقدم). تهران: نشر علم. ۱۳۹۳

◦ تاریخ فرهنگی ایران مدرن (گفتارهایی در زمینه تحولات گفتمانی ایران امروز از منظر مطالعات فرهنگی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ۱۳۹۳

◦ پشت دریاها شهری است: فرایندها، روش‌ها و کاربردهای مردم نگاری شهری. تهران: انتشارات تیسا. ۱۳۹۲

◦ در حوالی همین کوچه‌ها: گفتگوهایی در زمینه فرهنگ امروز ایران. تهران: نشر علم، ۱۳۹۳

◦ تجربه تجدد: رویکرد انسان شناختی به امروزی شدن فرهنگ ایران. تهران: پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی، وابسته به وزارت علوم ۱۳۹۴.

◦ مسئله چیست؟ مسئله‌شناسی فرهنگی از دیدگاه مطالعات فرهنگی. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (به صورت الکترونیک و آنلاین) ۱۳۹۴

◦ زنانه شدن فضای شهری در ایران امروز (با تکیه بر فضای کلان‌شهر تهران). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۹۵

◦ شادی و فرهنگ: شادی از دیدگاه انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی. تهران: اداره کل مطالعات اجتماعی شهرداری تهران. ۱۳۹۵

◦ کلانشهر و فرهنگ، جستارهای انسان‌شناختی درباره‌ی پژوهش شهری، فرهنگ و سیاست شهری، تهران نشر فرهامه. ۱۳۹۹

◦ دین و سبک زندگی، مطالعه موردی شهر تهران. ۱۳۹۹

◦ Politics of culture in Iran: anthropology. politics and society in the twentieth century London: Routledge, 2006

ترجمه‌ها

◦ فرهنگ و توسعه: رهیافت مردم شناختی به توسعه، یونسکو، نعمت‌الله فاضلی (مترجم) محمد فاضلی (مترجم). تهران: مرکز پژوهش‌های بنیادی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۶

◦ انسان‌شناسی فرهنگی: جستارهایی درباره‌ی قلمرو نظری و عملی انسان‌شناسی فرهنگی، جیمز پیپلز، جان بتی، گریک بایلی، رالف گریلو، آدامسون هوبل، نعمت‌الله فاضلی (مترجم)، تهران: آراسته. ۱۳۹۰

◦ تاریخ فرهنگی چیست؟ پیتر برک، نعمت‌الله فاضلی (مترجم)، مرتضی قلیج (مترجم)، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، ۱۳۸۹

◦ بازاندیشی در سیاست فرهنگی، جیم مک گوییگان، نعمت‌الله فاضلی (مترجم) مرتضی قلیج (مترجم)، تهران: دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۸

◦ فرهنگ جهانی: رسانه، هنر، سیاست‌گذاری و جهانی شدن، دایانا کرین، نوبوکو ناواشیما، کنجی کاوازاکی، نعمت‌الله فاضلی (مترجم)، مرتضی قلیچ (مترجم)، محمد روشنی (ویراستار)، تهران: دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۸

◦ سیاست فرهنگی، توبی میلر، جورج یودیس، نعمت‌الله فاضلی (مترجم)، مرتضی قلیچ (مترجم)، تهران: دانشگاه امام صادق. ۱۳۸۹

◦ روش‌های پژوهش تصویری در علوم اجتماعی: بینش‌های آگاهی‌بخش. استفان اسپنسر. نعمت‌الله فاضلی (مترجم)؛ مرتضی قلیچ (مترجم)، تهران: مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما، ۱۳۹۵


خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: معصومه ابراهیمی

کتاب «فرهنگ و فاجعه: جستارهای انسان‌شناختی درباره مصیبت‌های جمعی در ایران» نوشته نعمت‌الله فاضلی به‌تازگی توسط انتشارات فرهامه در ۲۴۰ صفحه و بهای ۴۵ هزار تومان منتشر و راهی بازار نشر شده است. متن زیر یادداشتی درباره این کتاب و نویسنده آن است.

معرفی کتاب

کتاب فرهنگ و فاجعه، جستارهای انسان‌شناختی درباره مصیبت‌های جمعی در ایران، مجموعه گفتارها و پژوهش‌های جامعه- انسان‌شناختی نعمت الله فاضلی است که به صورت کاملاً تحلیلی- تفسیری به مهم‌ترین مصیبت‌ها و فاجعه‌های طبیعی در ایران می‌پردازد و این فجایع را در زمینه‌های فرهنگی مورد بررسی و مداقه قرار می‌دهد. کتاب شامل دیباچه‌ای است که در آن نویسنده به چگونگی شکل‌گیری کتاب و تفکر انتقادی- تحلیلی خود از شیوه‌های مرسوم مدیریت بحران و فاجعه‌ها در ایران می‌پردازد. درآمد کتاب شامل مقاله‌ای مفصل و پژوهشی است که در آن به فهم فاجعه و مطالعات آکادمیک فاجعه‌شناسی در دانشگاه‌های معتبر دنیا اشاره می‌کند و ضرورت شکل‌گیری این حوزه مطالعاتی در ایران را تبیین می‌کند. این مقاله برای نخستین‌بار ضرورت مطالعات دانشگاهی فاجعه‌شناسی را به عنوان یکی از زمینه‌های مدیریت بحران فاجعه‌ها در کشور برمی‌شمرد و پیشنهادها و پیام‌های مهمی برای مدیران و کارشناسان حوزه‌های مختلف دارد. کمتر از نیمی از کتاب به سیل و زلزله به عنوان پربسامدترین مصیبت‌های جمعی در ایران اختصاص دارد و زلزله‌های معروف و تأسف باری چون زلزله رودبار و منجیل و زلزله بم و زلزله اخیر در کرمانشاه به صورت عمیق و مردم شناسانه مورد بازبینی قرار گرفته‌اند و شیوه‌های مثبت و منفی مدیریت این بحران‌ها واکاوی شده و پیامدهای سیاست‌های اتخاذ شده یا ناکارمدی‌ها به دقت بازخوانی شده‌اند.

بدین ترتیب پس از درآمد کتاب شامل سه بخش است و هر بخش جستارهای متعددی را در درون خود جای داده است. بخش نخست سیل و زلزله به مثابه مسئله فرهنگی نام دارد. در این ۴ جستار مفصلی که در این بخش گنجانده شده است، نویسنده عمیقاً به سیاست‌های فرهنگی که به رشد فرهنگ عمومی می‌انجامد و توان پیشگیری و یا مدیدریت بحران را هم در سطح مدیران و کارشناسان و هم در میان اقشار عامه تقویت می‌کند، می‌پردازد و با بازخوانی فجایعی که سیل و زلزله به بارآورده‌اند، راهبردهای عملگرایانه مشخصی را برای رویارویی با چنین بحران‌هایی تشریح می‌کند. بخش دوم کتاب که شامل جستار پنجم تا هفدهم است همگی به بحران و ترومای فرهنگی حاصل از بیماری پاندمیک کرونا اختصاص دارد. تفکر نویسنده در تحلیل وقایع کرونایی از بطن حادثه بر می‌خیزد و مردم‌شناسانه با دیدگاهی تفسیری تمامی شرایط و محدودیت‌های ایجاد شده توسط بحران کرونا را مورد تحلیل فرهنگی قرار می‌دهد.

جستارهای مهمی در این بخش هست که به تغییر یا انقلاب ایجاد شده در روند جاری زندگی اشاره دارند و مسئولیت‌پذیری شهروندان و آگاه شدن، به‌کار بردن روش‌های خلاقانه، و تقویت تفکر انتقادی در مواجهه با بحران را به خواننده القا می‌کند. بازبینی مفهوم سلامت در روزگار جدید و پس از اوج‌گیری پاندمی کرونا و تشریح گفتمان‌های مختلف برای ارتقا و افزایش توان فکری در مدیران و شهروندان از راهکارهای کاربردی نویسنده مردم شناس این کتاب است که از طریق شناخت همه جانبه و طولانی‌مدت جامعه و آشنایی نزدیک با روحیات و خلقیات مردم بر آن تسلط کامل دارد. سرانجام بخش سوم کتاب که جستارهای هجدهم تا بیست و یک را دربردارد، علم و دانشگاه در بحران اپیدمی نام دارد، نقش و موقع دانشگاه و دانشگاهیان و سودمندی یا ناسودمندی علوم انسانی را در جریان این بیماری همه‌گیر مورد بررسی قرار داده است. نویسنده که خود از دانشگاهیان فعال و پرکار در حوزه‌ی مطالعات فرهنگی و پژوهش‌های شهری است، به ایستایی و انفعال دانشگاه و حوزه‌های علوم‌انسانی در شرایط بحرانی انتقاد می کند و به ضرورت بازاندیشی و تغییر به سمت کیفی شدن آموزش عالی و کاربردی شدن هرچه بیشتر علوم انسانی، تاثیرگذاری محسوس علوم انسانی و اجتماعی در زندگی مردم پای می‌فشرد. کتاب با جستاری خواندنی تحت عنوان نامه‌ای به نسل آینده، امید بدون خوشبینی و زیستن در پیچیدگی پایان می‌یابد.

کتاب در ۲۴۰ صفحه و در قطع رقعی و با کاغذ بالکی دوستدار طبیعت و با قیمت ۴۵ هزار تومان توسط انتشارات فرهامه منتشر شده است.

اهمیت و ضرورت موضوع کتاب

کشور ما با ده‌ها نوع از فاجعه‌های طبیعی روبروست و هرگاه که یکی از آنها رخ می‌دهد نظم و روال زندگی عادی مردم تغییر می‌کند و آنها دچار خسارت‌های جانی و مالی و روحی و روانی می‌شوند. استمرار و ادامه زندگی در بحران دشوار و ناممکن است مگر اینکه ابتدا فاجعه و بحران را خوب بشناسیم و شیوهای پیشگیری، مهار و بازسازی را فرا بگیریم و هر لحظه به توانمندسازی فرهنگ زیستن در بطن بحران، از طریق اشاعه مسئولیت‌پذیری و ارتقای آگاهی عمومی و ایجاد تفکر خلاق و انتقادی اقدام کنیم. هدف اصلی این کتاب مطالعه‌ی ابعاد انسانی و فرهنگی- اجتماعی بلایای طبیعی و بازخوانی سیاست‌های کلان در مدیریت و اداره بحران، تشریح دوباره وظایف مدیران و کارشناسان، و ارائه استراتژی‌های فرهنگی و راهکارهای جامعه‌شناختی است که می‌تواند توان سیاست‌گذران شهری را برای مواجهه با بحران‌ها افزایش دهد و آنها را برای رویارویی با بلایای طبیعی و فهم فاجعه از ابعاد مختلف بیش از پیش آماده نگه‌دارد.

همچنین مشخص شدن نقش عامل انسانی در اجرای برنامه‌ها و سیاست‌های مدیران شهری می‌تواند به موفقیت استراتژی‌های مدیریت بحران بینجامد. این مهم محقق نمی‌شود مگر اینکه پژوهش‌های جامعه‌شناسان و انسان‌شناسان از زمینه‌های فرهنگی و فهم مردم از فجایع آماده شود و در اختیار سیاست‌گذاران قرار گیرد. بر این اساس نویسنده‌ی کتاب فرهنگ و فاجعه تلاش کرده است تا کامیابی و ناکامی سیاست‌های مدیریت بحران را از دیدگاه انسان‌شناسی بازخوانی کند و پرسش‌های بنیادینی مطرح کند و نیز به پرسش‌های بسیاری پاسخ دهد. ارتقای آموزش عمومی و بهره‌گیری از تجربه‌های جوامع دیگر و بهرمندی دوباره از شیوه‌های مدیریت امور به سبک بومی می‌تواند از تکرار فاجعه پیشگیری کند یا شدت آن را بکاهد. بنابراین ضرورت دارد تا پژوهش‌های متعددی در جهت مستند سازی فاجعه صورت بگیرد تا علل وقوع هر حادثه دقیقاً تبیین شود. بدین ترتیب شهروندانی توانمند ایجاد می‌شوند و راه‌های بسیج عمومی و مردمی در اداره‌ی بحران آشکار می‌شود و به سوی جامعه‌ای آگاه و مسئولیت‌پذیر گام برمی‌داریم. این کتاب تلاش دارد تا به روشنی نشان دهد که هر تهدیدی در درون خود نوعی فرصت است و با به کارگیری دانش روز و توانمند سازی مدیران و سیاست‌گذاران و ایجاد و تقویت روحیه مسئولیت پذیری ترویج تفکر انتقادی و خلاقیت در شهروندان، می توان هر حادثه‌ای را به فرصتی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تبدیل کرد.

ویژگی‌های کتاب فرهنگ و فاجعه

الف) باید گفت که این کتاب تلاشی جدی است برای فهم پذیرکردن و زبان بخشی به ابعاد اجتماعی و فرهنگی فاجعه‌هایی که در کشور رخ می دهد. در این کتاب نشان داده شده است که فاجعه‌ها محصول طبیعت نیستند بلکه عملکرد انسان‌ها نظام‌های حکمرانی و تاریخ و فرهنگ عوامل بوجودآورنده یا تشدیدکننده فاجعه‌ها هستند. فاجعه‌ها از درون فرهنگ‌ها می‌آیند و دوباره به فرهنگ باز می‌گردند. بنابراین هر فاجعه درس بزرگی است تا از تکرار آن پیشگیری شود. این کتاب کشاکش و تقلاهای انسان ایرانی را در جریان هر فاجعه به تصویر می‌کشد و با بازخوانی هر فاجعه می‌خواهد راه درست و مؤثرتری برای مهار آن بحران و حادثه را نشانمان بدهد.

ب) با در نظر گرفتن ملاحظات فوق مشخص است که خواندن این کتاب برای تمامی شهروندان و مدیران و کارشناسان ضروری است. زیرا عمده خسارت ما از وقوع هر حادثه عدم درک صحیح از زمینه‌ها و پیامدهای آن است و اگر پژوهشی بتواند به ارتقای آگاهی ما از وقایع و حوادث ناگوار کمک کند می تواند برای آینده راهگشا و امیدبخش باشد.

ج) در حال حاضر در موقعیت بسیار دشوار بحران کرونا به‌سر می‌بریم و یکی از راه‌های ارتقای فهم عمومی از شرایط جاری و تعیین دقیق مختصات بحران برای مدیران و کارشناسان آشنایی با فرهنگ و روحیه مردمی است که معنا و مفهوم خاصی از بحران را درک می کنند. این کتاب می‌تواند با در اختیار نهادن بینش انسان‌شناختی و مردم‌نگارانه از اندیشه ایرانیان در درک و فهم فاجعه به همه مدیران عالی و کارشناسان کمک نماید و به‌طور کلی به تبیین استراتژی‌های سودمند و هدف‌داری بینجامد که موفقیت برنامه‌های مهار بحران را تضمین می‌کند.

د) نویسنده انسان‌شناس این کتاب از بطن جامعه و از دریچه چشم مردم به پدیده‌ها نگریسته است و بر خلاف بسیاری از پژوهش‌های جامعه‌شناختی، پدیده‌ها و مسئله‌های جمعی را از بالا به پایین ندیده است، بلکه فاجعه و بحران را همسو با مردم و با روش مردم‌نگارانه و با درک شرایط بحرانی و زیستن در فاجعه تجربه کرده است و این تجربه را با اسلوب علمی درهم آمیخته و به صورتی راهبردی و عمل‌گرایانه در اختیار مردم و مدیران و کارشناسان قرار می‌دهد. بنابراین کتاب با وجود برخورداری از زبان و بیان علمی، از بازگویی و تکرار تئوری‌های دیگران گریزان است و سخنی عملگرایانه و راهبردی دارد و در هر بخش به ارائه راهکارهای کاربردی، بومی و کاملاً تجربه‌پذیر می‌پردازد. این راهکارها با درک شرایط تاریخی و اجتماعی ایران و درک خلقیات و فهم ایرانی و با تمرکز بر جامعه شهری ایران حاصل شده است. بنابراین خواننده این کتاب سخن و پیام نویسنده را درک می‌کند و با آن هم ذات پنداری می کند و ایده‌ها و اندیشه‌های آن را ایده‌های خود تلقی می‌کند و حس همدلی و همراهی در او بوجود می آید. به طوری‌که می توان ادعا کرد این کتاب از معدود آثاری است که هم زبان و متد آکادمیک دارد و هم به زبان و فهم توده‌ی مردم نزدیک است. به همین جهت این کتاب به درستی جزو آثار «انسان‌شناسی مردم مدارانه» طبقه‌بندی و نام‌گذاری شده است.

ه) نثر و زبان کتاب بسیار روان ساده و خواندنی است. بهره‌گیری از مثال‌های متعدد و بازگویی تجربه‌های روزمره به دلپذیری کتاب افزوده است. این خود می‌تواند خواننده عام ایرانی را که حوصله خواندن آثار دانشگاهی و متدیک را ندارد با سبک جدیدی از آثار علمی آشنا کند که ضمن دریافت اطلاعات دقیق علمی، کتاب را هم‌زبان و همسو با اندیشه‌های خودش بیابد.

و) بخش مهمی از این کتاب به راهبردهای فرهنگی برای مواجهه با کرونا اختصاص دارد. از آنجاکه به نظر می‌رسد تا چند سال آینده درگیر مهار این بحران خواهیم بود و حتی تا چند دهه آینده، ممکن است تبعات این بحران را تجربه کنیم، این کتاب به عنوان یکی از تازه‌ترین آثار انسان‌شناسانه درباره کرونا می‌تواند به همگان چه مدیران و کارشناسان و چه عموم مردم در شناخت ابعاد بحران اپیدمی کرونا و راه‌های مهار و بیرون رفت از آن کمک کند.

ز) معمولاً در مواجهه با بحران اپیدمی کرونا با تحلیل و تفسیرهای مهندسی و پزشکی روبرو هستیم و متأسفانه علوم اجتماعی در بیان تحلیلی دقیق از حدود این بحران ضعیف عمل کرده است. کتاب فرهنگ و فاجعه می تواند به عنوان یک اثر راهبردی نشان دهد که حوزه‌های علوم اجتماعی و انسانی حرف‌های سازنده و سودمندی در حل و مهار بحران‌ها دارد و مهمتر اینکه این کتاب نشان می‌دهد همه رشته‌ها و حوزه های مطالعاتی به یکدیگر وابسته هستند و میان‌رشته‌ای دیدن مسائل و پدیده‌ها خود بخشی از حل مسئله است. ضمن اینکه کتاب فرهنگ و فاجعه نشان می‌دهد زمان بررسی‌های کاملاً کیفی و راهبردی در علوم اجتماعی فرا رسیده است و لازم است این حوزه‌ها حرف‌های تئوریک محض را رها کنند و در عمل سودمندانه بیندیشند.

کارنامه‌ی علمی و تجربه‌های نویسنده‌

دکتر نعمت الله فاضلی استاد انسان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. وی از شناخته شده ترین انسان شناسان مدرن ایران است که سالهای متمادی به پژوهش مطالعات شهری در ایران امروز پرداخته است. او دکترای خود را در رشته انسان‌شناسی اجتماعی از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن در سال ۱۳۸۳ اخذ کرد. فاضلی آثار متعددی در حوزه انسان‌شناسی، مطالعات فرهنگی، مطالعات‌شهری و فرهنگ ایران معاصر تألیف و ترجمه کرده است. کتاب‌هایی مانند تجربه تجدد، تاریخ فرهنگی ایران مدرن، فرهنگ و شهر، مردم‌نگاری سفر و پشت دریاها شهری است، از مهم‌ترین تألیفات وی به‌شمار می‌روند. فاضلی نقش مؤثری در گسترش رشته انسان‌شناسی‌فرهنگی و مطالعات‌فرهنگی در ایران داشته است. داریوش رحمانیان، او را دانشمندی تمام عیار در مباحث میان‌رشته‌ای می‌داند که وجودش در این مباحث، در فضای آکادمیک کشور مغتنم است. فاضلی در زمینه‌های مطالعات آموزش‌عالی، مطالعات‌شهری، سیاست‌فرهنگی، تاریخ‌فرهنگی، مطالعات رسانه، جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، مردم‌نگاری با تمرکز بر مردم‌نگاری در حوزه‌های فرهنگ معاصر ایران و بریتانیا و همچنین آموزش انسان‌شناسی‌اجتماعی- فرهنگی و مطالعات‌فرهنگی، فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی و مشاوره‌های تخصصی انجام می‌دهد. حسن محدثی در مقاله خود درباره نظریه‌های جامعه‌شناسی در ایران، از نعمت‌الله فاضلی به عنوان یکی از معدود استادان علوم‌اجتماعی یاد می‌کند که واجد استقلال‌فکری و خلاقیت نظری است.

فاضلی تلاش کرده تا با طرح رویکرد فرهنگی به شهر، گفتمان مطالعات شهری در ایران را نقد کند. ایده مرکزی فاضلی در این برنامه پژوهشی این است که ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شهر باید از منظر فرهنگی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند. او این ایده را در کتاب «فرهنگ و شهر» و «کتاب پشت دریاها شهری است: فرایندها، روش‌ها و کاربردهای مردم نگاری شهری» و همچنین مقالات و سخنرانی‌های مختلف، بیان کرده‌است. فاضلی در جهت پیشبرد این برنامه پژوهشی و ترویج رویکرد فرهنگی در مطالعات شهری ایران چند اقدام را انجام داده‌است. او به منظور ترجمه کتاب‌های ضروری برای شناخت ابعاد فرهنگی شهر و برنامه‌ریزی فرهنگی شهر، طرحی را اجرا کرد.

ترجمه مجموعه کتاب‌هایی با عنوان «فرهنگ و شهر» توسط انتشارات تیسا، با پیشنهاد و نظارت فاضلی انجام شده است. درآمدی بر فضای هانری لوفور، نظریه اجتماعی و مسئله شهر، جامعه‌شناسی شهری نوین و بنیان‌های نظری در مطالعات شهری از جمله کتاب‌های این مجموعه هستند. یکی دیگر از فعالیت‌های فاضلی در برنامه پژوهشی گفتمان فرهنگی شهر، برگزاری همایش «شهر و زندگی روزمره» در سال ۱۳۹۳ بود که نتایج این همایش در قالب شش جلد کتاب توسط انتشارات تیسا منتشر شد. بخش دیگری از این برنامه پژوهشی، شناسایی و انتشار رساله و دانشجویان رشته‌های مختلف در زمینه شناسایی ابعاد فرهنگی شهر در ایران امروز است. تاکنون، چندین رساله و پایان‌نامه بصروت کتاب در این مجموعه، توسط انتشارات تیسا چاپ شده‌است.

فاضلی معتقد است گفتمان مطالعات شهری ایران، نیازمند بکارگیری رویکرد فرهنگی به شهر است. این چشم‌انداز که حاصل چرخش فرهنگی و پارادایم فرهنگی است، اشاره به فرهنگی شدن جوامع یعنی ادغام حوزه‌های مختلف اجتماعی در یکدیگر یا در فرهنگ دارد. از این‌رو می‌توان از فرهنگی شدن اقتصاد، توسعه، سیاست، مدنیت، فرهنگ و شهر یاد کرد. منظور از چشم‌انداز فرهنگی به شهر، مطالعه و توضیح ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شهر از منظر فرهنگ است. در این رویکرد، برخلاف گفتمان‌هایی که شهر را از منظر معینی مانند کارکرد سیاسی، اقتصادی، صنعتی یا اجتماعی مطالعه می‌کنند، شهر از تمام زوایای ممکن تحلیل می‌شود. همچنین این رویکرد جامع و کل نگر، شهر را در بستر تحولات معرفت‌شناسی و اجتماعی و تاریخی آن بررسی می‌کند. به اعتقاد فاضلی، مسئله نظام برنامه‌ریزی شهری ما، «کاستی فرهنگ» است. در تمام برنامه‌ریزی‌ها چه برنامه‌ریزی توسعه ملی و چه برنامه‌ریزی توسعه شهری فقدان جایگاه فرهنگ بشدت احساس می‌شود. در ایران، از اواخر دوره رضاشاه به بعد و شکل‌گیری اقتصاد بر پایه نفت و سپس منابع و معادن و متأثر از نوع گفتمان مسلط بر برنامه‌های توسعه‌ای در ایران، نوعی گسیختگی و پارگی در فرهنگ، یا همان «کاستی فرهنگ» به وجود آمد.

کاستی فرهنگ اشاره به این دارد که عامل انسانی، تاریخی و اجتماعی تا حدود زیادی از نظام برنامه‌ریزی توسعه شهری ایران معاصر حذف شده یا به حد کافی به آن‌ها توجه نشده‌است. منظور از انسان تجربه‌های جمعی تاریخی، میراث فرهنگی و دانش‌های بومی است. این کاستی فرهنگ، در سطح سیستم (یعنی نظام اداری و مدیریت شهری) وجود دارد نه سطح ساختاری و فردی. بی‌توجهی سیستم به انسان یعنی اینکه سیستم در خدمت اشیا است و نه در خدمت ارتقای توانمندی‌های فردی و جمعی. سیستم برنامه‌ریزی ممکن است به لحاظ گفتمانی و آگاهی نظری از ناسیونالیسم یا مذهب یا چیز دیگری صحبت کند؛ اما آنجایی که می‌خواهد آموزش، فضای شهری و غیره را توسعه دهد، انسان و نیازهای واقعی او و تجربه‌های تاریخی او را مبنا قرار نمی‌دهد. پ

س، کاستی فرهنگ به معنای این نیست که جامعه فاقد فرهنگ است. به معنای این است که ارتباط ارگانیک و کارکردی بین سیستم و نظام برنامه‌ریزی و زیست جهان مردم مختل شده‌است. فاضلی، گفتمان توسعه ایران را یک گفتمان عمرانی می‌داند که خلأ انسان و فرهنگ در نظام برنامه‌ریزی ایران را در پی داشته‌است. از نظر فاضلی، دال مرکزی برنامه‌های توسعه در ایران «عمران» (ساخت‌وساز) بوده‌است و نظام‌های ویژه‌ای را برساخت کرده است. فاضلی معتقد است بنابر گفتمان غالب در علوم انسانی در ایران امروز، این علوم، سودمند، کارآمد و کاربردی نیستند. با این حال در بحث از ناکارآمدی علوم انسانی در ایران، هیچ استنادی به هیچ تحقیق علمی ای وجود ندارد. علاوه بر این، غربی بودن این علوم، مانع سودمندی آن‌ها نمی‌شود و کارآمدی علوم انسانی، ضرورتاً نیازمند وجود چهره‌های جهانی این رشته در ایران نیست.

به اعتقاد فاضلی، گفتمان علوم انسانی در ایران، یعنی گفتمانی که شیوه سخن گفتن، دیدن، نشان دادن و فهمیدن ما را از علوم انسانی نشان می‌دهد، مبتنی بر ایده ناب گرایی است و دارای دو شاخه مذهبی و سکولار است: شاخه مذهبی یا سنتی، علوم انسانی را به دلیل ناسازگاری با مبانی دینی و سنت‌ها ناکارآمد می‌داند و شاخه لیبرال یا سکولار، علوم انسانی را منطبق با سرمشق جهانی یا غربی یا امر ناب معرفتی و انسانی نمی‌داند. در هر دو دیدگاه، تجربه مواجهه واقعی ما با علوم انسانی به دقت کاویده نشده‌است. ایجاد یک زبان کارآمد و متناسب با تحولات روز، به عنوان یک رکن انسجام و موجودیت تاریخ معاصر ایران توسط زبان شناسان و محققان ادبی و شکل‌دادن سازمان‌های جدید در جامعه به کمک علوم انسانی و اجتماعی از جمله کاربردهای علوم انسانی در ایران بوده‌اند. از نظر فاضلی، مهم‌ترین کاربرد علوم انسانی این است که این علوم در واقع شکلی از اخلاق است و تمرین در این علوم، نوعی تمرین اخلاقی است. این دانش‌ها، جامعه مارا به یک جامعه معتدل و مدرن تبدیل کرده، مدنیت را برای ما به ارمغان آوده و افراد باسواد و خلاق پرورش داده‌است. لازم به توضیح است که تا کنون ۷ عنوان از آثار دکتر فاضلی را معاونت فرهنگ و اجتماعی شهرداری تهران در انتشارات تیسا به چاپ و انتشار رسانده است. در زیر فهرست مهمترین آثار ایشان ذکر می شود.

تألیفات

◦ مدرن، یا، امروزی شدن فرهنگ ایران: رویکردی انسان شناختی و مطالعات فرهنگی، نعمت‌الله فاضلی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. ۱۳۸۷

◦ فرهنگ و دانشگاه، تهران: نشر ثالث، (۱۳۸۷ (چاپ دوم ۱۳۹۳

◦ انسان‌شناسی مدرن در ایران معاصر: تاریخچه، تحولات، مسائل و چالش‌ها، نعمت‌الله فاضلی، تهران: نسل آفتاب. ۱۳۸۸

◦ مردم نگاری سفر: توصیف‌ها و تحلیل‌های انسان شناختی از فرهنگ و جامعه امروز غرب، نعمت‌الله فاضلی، تهران: آراسته، ۱۳۹۰

◦ مردم نگاری آموزش: چند مطالعه مردم نگارانه در زمینه آموزش و پرورش ایران امروز. نعمت‌الله فاضلی. تهران: انتشارات علمی، ۱۳۹۰

◦ انسان‌شناسی فرهنگی. جستارهایی درباره قلمرو نظری و عملی انسان‌شناسی فرهنگی. تهران: انتشارات آراسته. ۱۳۹۰

◦ کافی شاپ و زندگی شهری. تهران: انتشارات تیسا. ۱۳۹۱

◦ خانواده و زندگی شهری. تهران: انتشارات تیسا. ۱۳۹۱

◦ همسایگی و زندگی شهری. انتشارات تیسا. ۱۳۹۱

◦ فرهنگ و شهر: چرخش فرهنگی در گفتمان‌های شهری با تکیه بر مطالعات شهر تهران. نعمت‌الله فاضلی. تهران: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران و انتشارات تیسا، ۱۳۹۱

◦ مردم نگاری هنر: جستارهای جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی در زمینه هنرها و ادبیات. نعمت‌الله فاضلی. تهران: انتشارات فخراکیا. ۱۳۹۱

◦ مردم نگاری فرهنگ: مطالعات انسان شناختی درباره‌ی فرهنگ ایران امروز و دیگر فرهنگ‌های جهان. اداره کل مطالعات فرهنگی بین‌المللی. ۱۳۹۱

◦ نگرشی نو به سیاست فرهنگی: سیاست فرهنگی از دیدگاه مطالعات فرهنگی. (با همکاری مرتضی قلیچ). تهران: انتشارات تیسا. ۱۳۹۲

◦ بررسی متون طنز عامیانه ایرانی. (با همکاری امیر هاشمی مقدم). تهران: نشر علم. ۱۳۹۳

◦ تاریخ فرهنگی ایران مدرن (گفتارهایی در زمینه تحولات گفتمانی ایران امروز از منظر مطالعات فرهنگی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ۱۳۹۳

◦ پشت دریاها شهری است: فرایندها، روش‌ها و کاربردهای مردم نگاری شهری. تهران: انتشارات تیسا. ۱۳۹۲

◦ در حوالی همین کوچه‌ها: گفتگوهایی در زمینه فرهنگ امروز ایران. تهران: نشر علم، ۱۳۹۳

◦ تجربه تجدد: رویکرد انسان شناختی به امروزی شدن فرهنگ ایران. تهران: پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی، وابسته به وزارت علوم ۱۳۹۴.

◦ مسئله چیست؟ مسئله‌شناسی فرهنگی از دیدگاه مطالعات فرهنگی. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (به صورت الکترونیک و آنلاین) ۱۳۹۴

◦ زنانه شدن فضای شهری در ایران امروز (با تکیه بر فضای کلان‌شهر تهران). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۹۵

◦ شادی و فرهنگ: شادی از دیدگاه انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی. تهران: اداره کل مطالعات اجتماعی شهرداری تهران. ۱۳۹۵

◦ کلانشهر و فرهنگ، جستارهای انسان‌شناختی درباره‌ی پژوهش شهری، فرهنگ و سیاست شهری، تهران نشر فرهامه. ۱۳۹۹

◦ دین و سبک زندگی، مطالعه موردی شهر تهران. ۱۳۹۹

◦ Politics of culture in Iran: anthropology. politics and society in the twentieth century London: Routledge, 2006

ترجمه‌ها

◦ فرهنگ و توسعه: رهیافت مردم شناختی به توسعه، یونسکو، نعمت‌الله فاضلی (مترجم) محمد فاضلی (مترجم). تهران: مرکز پژوهش‌های بنیادی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۶

◦ انسان‌شناسی فرهنگی: جستارهایی درباره‌ی قلمرو نظری و عملی انسان‌شناسی فرهنگی، جیمز پیپلز، جان بتی، گریک بایلی، رالف گریلو، آدامسون هوبل، نعمت‌الله فاضلی (مترجم)، تهران: آراسته. ۱۳۹۰

◦ تاریخ فرهنگی چیست؟ پیتر برک، نعمت‌الله فاضلی (مترجم)، مرتضی قلیج (مترجم)، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، ۱۳۸۹

◦ بازاندیشی در سیاست فرهنگی، جیم مک گوییگان، نعمت‌الله فاضلی (مترجم) مرتضی قلیج (مترجم)، تهران: دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۸

◦ فرهنگ جهانی: رسانه، هنر، سیاست‌گذاری و جهانی شدن، دایانا کرین، نوبوکو ناواشیما، کنجی کاوازاکی، نعمت‌الله فاضلی (مترجم)، مرتضی قلیچ (مترجم)، محمد روشنی (ویراستار)، تهران: دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۸

◦ سیاست فرهنگی، توبی میلر، جورج یودیس، نعمت‌الله فاضلی (مترجم)، مرتضی قلیچ (مترجم)، تهران: دانشگاه امام صادق. ۱۳۸۹

◦ روش‌های پژوهش تصویری در علوم اجتماعی: بینش‌های آگاهی‌بخش. استفان اسپنسر. نعمت‌الله فاضلی (مترجم)؛ مرتضی قلیچ (مترجم)، تهران: مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما، ۱۳۹۵

کد خبر 4970833

حتما بخوانید: سایر مطالب گروه فرهنگی و هنری

برای مشاهده فوری اخبار و مطالب در کانال تلگرام ما عضو شوید!



بیشترین بازدید یک ساعت گذشته


فال روزانه شنبه 11 فروردین 1403