استاد دانشگاه: تداوم کرونا بحران‌زا است

«ویروس کرونا» موسوم به «کووید ۱۹» اواسط ماه دسامبر سال گذشته (۲۴ آذر ۹۸) در شهر «ووهان» واقع در مرکز چین گزارش شد؛ ابتدا از این بیماری به‌عنوان ذات‌الریه نام‌برده می‌شد، اما کمیسیون ملی بهداشت چین در ۳۰ دسامبر سال ۲۰۱۹ (۹ دی ۹۸) به‌صورت رسمی شیوع این ویروس را در چین اعلام کرد.

این ویروس که بیش از چهار ماه است در کشورمان جا خوش کرده، بعد از آنکه در موج اول روند نزولی را طی کرد؛ به علت کم‌توجهی به موارد بهداشتی و جدی نگرفتن این بیماری، از ۳ هفته پیش روند افزایشی به خود گرفته است.
باتوجه اهمیت تاثیر شیوع کرونا بر حوزه‌های مختلف از جمله اقتصاد، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) در صدد جمع‌آوری دیدگاه‌های صاحب‌نظران و اساتید نخبه دانشگاهی در این خصوص است.
بر این اساس یه خبرنگار ایرنا البرز گفت و گویی با دکتر مجید فشاری عضو هیات علمی گروه اقتصاد امور عمومی دانشگاه خوارزمی انجام داده که به قرار زیر است:
ایرنا: همه‌گیری کرونا چه تغییرات اقتصادی در سطح استان البرز ایجاد کرده است؟
دکتر فشاری: اپیدمی یا پاندمی ویروس کرونا روی بخش‌ها و حوزه‌های مختلف اقتصادی گذاشته است متعدد است یعنی ما می‌توانیم در بخش‌های مختلف تقسیم‌بندی کنیم. به طور مثال در بحث کسب و کار هم مواردی که به صورت فیزیکی با این شرایط مواجه هستند، عمدتاً کسب و کارهای الکترونیکی انتظار بر این است که با شیوع این بیماری گسترش پیدا کند، یعنی کسب و کارهای فیزیکی جای خود را به کسب و کارهای الکترونیکی و دیجیتالی واگذار کنند و سهم آنها در کسب و کار بیشتر شود. بخش دیگر، شرایط تولیدکننده و استخدام متقاضیان یا نیروی کار توسط بنگاه‌ها و شرکت‌ها است. در واقع، پاندمی بودن ویروس باعث شده که تقاضای بنگاه‌ها برای نیروی کار کاسته شود، عملاً بنگاه‌ها نیروهای کار خود را تعدیل یا اخراج کنند و در ظرفیت تولید و فروش بنگاه‌هو اثر گذاشته و باعث کاهش ظرفیت تولید شده است. از سوی دیگر در بخش‌های تجارت و صادرات و واردات وقتی ارتباطتان با شرکای تجاری کاسته می شود انتظار بر این است که مراودات تجاری هم کاهش پیدا کند، یعنی اکنون بسیاری از شرکت‌ها با کاهش میزان صادرات مواجه شده‌اند، ارزش صادراتی آنها کاهش پیدا کرده است. بخش دیگر، ورود و خروج سرمایه است که با انتقال بحث به دانش و تکنولوژی همراه است و تحت تاثیر قرار گرفته است، یعنی انتظار داریم اگر به طور مثال مراوده با دنیای خارج باعث شود که در ورود تکنولوژی انباشت دانش و فناوری صورت گیرد، یعنی اثر خود را روی تولید و رشد بگذارد. اینکه روی بخش‌های مختلف استان البرز چه اثری گذاشته یعنی برای مثال روی خدمات، صنعت و کشاورزی چه تاثیر گذاشته است باید آمار و اطلاعات قبل و بعد از کرونا وجود داشته باشد و تحلیل و مقایسه شود. یعنی قبل از ویروس کرونا ارزش افزوده بخش صنعت A واحد بوده است و اکنون بعد از شیوع کرونا به A+x رسیده و اینکه چقدر کاهش یافته باید آمار و اطلاعات وجود داشته باشد.
ایرنا: همه‌گیری کرونا چه تغییرات اقتصادی در سطح ملی ایجاد کرده است؟
دکتر فشاری: در سطح ملی، کاهش ظرفیت تولید و میزان جذب سرمایه‌های خارجی اتفاق افتاده که با خود تبعات مختلف به همراه دارد. کاهش میزان صادرات و افزایش کسری تراز تجاری یا بدتر شدن تراز تجاری را به همراه داشته، وضعیت نرخ بیکاری افزایش پیدا کرده، توزیع درآمد بدتر و نابرابرتر شده، شکاف‌های درآمدی بین گروه‌های جامعه افزایش پیدا کرده، عمدتاً روی کسب و کارهای فیزیکی اثر جدی گذاشته است یعنی تعطیلی مشاغل را به همراه داشته یا جایگزینی کسب و کارهای الکترونیکی و دیجیتالی را به جای کسب و کارهای فیزیکی به همراه داشته است. اینها مواردی بوده که آثار آن در جامعه مشهود است، یعنی در بحث سرمایه‌گذاری داخلی اثر خود را نشان داده است، روی هر کدام از متغیرهای کلان اقتصادی در نظر بگیرید اثر خود را نشان داده است.
ایرنا: شما کدام موارد از تغییرات نام برده را پایدار می‌دانید. (به طوری که تا مدت نه چندان کوتاهی پس از کرونا برقرار بماند یا حتی به ویژگی بلندمدت بشر و جامعۀ انسانی تبدیل شود)؟
دکتر فشاری: اگر کسب و کارهای از رونق خود بیافتد هم روی درآمد تولیدکننده و هم روی مصرف کننده اثر می‌گذارد یعنی وقتی سطح درآمدها به خاطر تعطیلی کسب و کارها کاهش پیدا می‌کند مانند یک قاعده زنجیره‌ای میزان تولید و درآمد خانوارها کاهش پیدا می‌کند و این چرخه تکرار می‌شود یعنی تضعیف کسب و کارها و به تعطیلی کشیده شدن مشاغل و کسب و کارهای فیزیکی باعث شده اثر خود را در کوتاه مدت ماندگار کند و دیده شود. ممکن است کسب و کارهای الکترونیکی یا جای کسب و کارهای فیزیکی و حضوری را بگیرد در آینده شاهد گسترش صادرات هم باشیم اما آن چیزی که اکنوم مشهود است اثر روی بخش عرضه یا تولید است.
ایرنا: برخی سیاستمداران کرونا را بزرگ‌ترین بحران جامعۀ خود در دهه‌های اخیر دانسته‌اند، آیا کرونا در حوزۀ اقتصاد پدیده‌ای بحران زا تلقی می‌شود که دردسرهای فراوان و عظیمی ایجاد کرده باشد؟
دکتر فشاری: آنچه در مباحث اقتصادی بحث می‌شود این است که می‌گویند بحرانی که اکنون داریم جای بحران آمریکا را در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ بحران بیکاری و رکود بزرگ را در اقتصاد آمریکا می‌گیرد اما اینکه ما ببینیم آیا این اثر تبدیل به بحران می‌شود یا نمی‌شود باید ببینیم این بیماری اپیدمی و پاندمی که رخ داده است تا چه مدت دوام خواهد داشت، یعنی اگر برای ۳-۲ سال ادامه‌دار باشد آن زمان می‌توانیم تحلیل کنیم برای مثال اگر ۲-۳سال ادامه پیدا کند تولید، رشد اقتصادی، سرمایه‌گذاری و توزیع درآمد ما چقدر تحت تأثیر قرار می‌گیرد. آنچه ما الان شاهد هستیم حدود چهار پنج ماه از مدت زمان انتشار این ویروس بیشتر نمی‌گذرد یعنی دوره‌ای که گذشته، کوتاه‌مدت است و نمی‌توانیم ادعا کنیم که تبدیل به یک بحران شده؛ اکنون می‌توانیم بگوییم یک معضلی ایجاد کرده اما آن معضل، عارضه و مشکل هنوز تبدیل به بحران نشده است؛ اگر ادامه داشته باشد و ببینیم چه آثار زیانبار و مخربی در متغیرهای کلان اقتصادی می‌گذارد یعنی برای مثال ببینیم چقدر توزیع درآمد را در جامعه بدتر و رشد اقتصادی را تضعیف می‌کند، چقدر اثرات تورمی در جامعه ایجاد می‌کند و سایر بازارها را تحت تاثیر قرار می‌دهد آن موقع می‌توانیم بگوییم تبدیل به بحران شده است.
ایرنا: با فرض طولانی تر شدن کرونا، شما چه پیشنهاداتی، در حوزۀ اقتصاد، برای زیست در شرایط کرونا دارید؟
دکتر فشاری: اکنون بحث از این است که اگر این موضوع به صورت بلندمدت ادامه داشته باشد بالتبع رفتار انسانها تحت تأثیر قرار می‌گیرد. اقتصاد هم مطالعه رفتار انسان‌ها است در قالب رفتار طرف عرضه اقتصاد و در مقابل رفتار طرف تقاضای اقتصاد؛ اگر ادامه‌دار باشد روی اثر عرضه اثر جدی می‌گذارد، تولید را کاهش می‌دهد، رشد اقتصادی را تضعیف می کند، سرمایه گذاری را کم می‌کند؛ حالا ما با توجه به شرایطی که در اقتصاد رخ می دهد ما هم رویه مصرفی مان نسبت به این مسئله باید دچار تغییر شود، برای مثال اگر به صورت دائمی ادامه دار باشد بسیاری از هزینه‌های خانوار که صرف هزینه‌های مسافرت و گردشگری می‌شود تغییر و کاهش پیدا می‌کند، به جای این هزینه ها ممکن است هزینه‌ تورهای مجازی افزایش پیدا کند. در حال حاضر میزان مسافرت مردم در کل دنیا کاهش پیدا کرده اما برای اینکه صنعت گردشگری به فعالیت خود ادامه دهد چه آیتمی باید رشد کند باید جایگزینی ایجاد شود ممکن است تورهای مجازی شکل بگیرد و مسافرت‌های مجازی انجام شود و هزینه‌های این تحت تأثیر قرار گیرد، حتی هزینه‌های بهداشت و درمان، این هزینه‌ها ناچیز بوده است، اگر تشدید این بیماری صورت گیرد هزینه‌های بهداشت و درمان افزایش پیدا می‌کند در حالی که قبلاً در هزینه‌های خانوار نقش اساسی نداشت، یا مسایل زیست محیطی، وقتی این بیماری شیوع پیدا کرده هزینه‌های چاپ و مصرف کاغذ کاسته شده است، همه اینها مواردی است که روی رفتار ما انسانها و مصرف‌کنندگان اثر می‌گذارد.
ایرنا: آیا ایران پس از کرونا، متقاوت از ایران پیش از کرونا خواهد بود؟ اگر آری چرا، و اگر خیر چرا؟
دکتر فشاری: معتقدم هر اتفاقی وقتی رخ می‌دهد یک پیامدهای رفتاری دارد؛ شما کشورهای دیگر را می‌بینید که رفتار مردم قبل از کرونا بعد از کرونا متفاوت است. بستگی به این دارد که آیا این ویروس را به خوبی درک کرده و اگر جدی بودن این ویروس را درک کرده باشیم قطعاً رفتارهای ما دچار تغییر خواهد شد، چه در رفتارهای فردی و چه در رفتارهای اجتماعی، برای مثال اگر مردم احساس کنند که این ویروس جدی است و اثر مخرب دارد قطعاً از خیلی از رفتارهای خود پرهیز می‌کنند و رفتارهایی که قبل از کرونا بوده اگر برای مثال بیشتر دید و بازدید می کردند و گرد هم می‌آمدند و رفتارهای اجتماعی بیشتر میشد الان دیگر کمتر می شود؛ قطعاً برای تولید کننده هم همینطور است، اگر تولید کننده تنوع کالاهای تولیدی خودش را گسترش می‌داد الان بعد از شیوع کرونا تنوع تولید را نخواهد داشت و یعنی هم رفتار طرف عرضه دچار تغییر می شود و هم رفتار تقاضا که ما هستیم.
ایرنا: آیا جهان پس از کرونا، متفاوت از جهان پیش از کرونا خواهد بود؟ اگر آری چرا، و اگر خیر چرا؟
دکتر فشاری: در بعد جهانی کاملاً واضح است. اولین اثر تعاملات کشورها با یکدیگر است یعنی در بحث تجارت خارجی اولین اثر این است که حجم تجارت خارجی در دنیا کاهش پیدا می‌کند، حتی صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده بود که با شیوع بیماری کرونا حدود نیم تا یک درصد رشد اقتصادی دنیا کاهش پیدا کند، یا مثل وضعیت توزیع درآمد یا کسب و کارها در کل جهان دنیا باید دیتاهای آن وجود داشته باشد تا بتوانیم تحلیل کنیم که پس از شیوع کرونا تا سال ۲۰۱۹ تجارت خارجی چه وضعی در دنیا داشته و اکنون در ۲۰۲۰ که این اتفاق رخ داده و چند ماهی که از آن گذشته چه اتفاقی در مناسبات اقتصادی ایجاد شده است. روی سایر مسائل هم تاثیر می‌گذارد، مثلاً افزایش قیمت جهانی طلا و سایر بازارها.
ایرنا: شما چه تمهیدانی برای زیست بهتر در ایران پس از کرونا پیشنهاد می کنید؟
دکتر فشاری: آنچه مشخص است اینکه باید بپذیریم ممکن است دامنه مدت زمان تداوم و پایداری این ویروس طبق پیش بینی‌ها تا سال ۲۰۲۲ باشد و بالتبع باید از یکسری هزینه‌ها پرهیز کنیم. هزینه‌هایی که جنبه مولد زیادی ندارد یعنی برای ما خیلی ضروری نیست، مثلا می‌خواستیم هر ماه یک مسافرت داخل یا خارج کشور برویم و اکنون نمی رویم پس یک صرفه جویی در هزینه مسافرت برای ما ایجاد می‌شود؛ یا مثلاً قبلاً یک کسب و کار فیزیکی داشتیم که اکنون تعطیل شده است، حالا باید به این سمت برویم که چگونه می‌توانیم آن کسب و کار فیزیکی را با کسب و کار الکترونیکی جایگزین کنیم که بتواند کاهش درآمد و تولید را جبران کند؛ یا به طور مثال قبلا هزینه‌های بهداشت و درمان را جدی نمی‌گرفتیم الان باعث می‌شود که هزینه‌های بهداشت و درمان را جدی بگیریم؛ یا مسائل زیست محیطی و مسائلی که با آلایندگی هوا و پدیده‌های زیست محیطی جدی نمی گرفتیم که الان باید آن را جدی بگیریم؛ یعنی ضمن اینکه برای ما یکسری معایبی دارد ممکن است یک سری منافعی هم به همراه داشته باشد. اینکه ما چگونه می‌توانیم خود را با شرایط کنونی تطبیق دهیم، یک بخشی از آن جنبه فرهنگی دارد که باید فرهنگ سازی شود و رسانه‌های جمعی، گروهی، شبکه های اطلاع رسانی، دولت و رسانه ملی باید این فرهنگ سازی را ایجاد کنند که در این شرایط از این رفتار پرهیز کنیم، این رفتار که پرهیز کند خود به خود به یک رویه بلندمدت و عادت تبدیل می‌شود، مثلاً می‌گویم اگر ۲ سال ادامه پیدا کند می‌گوییم ۲ سال به مسافرت نمی رویم هیچ اتفاقی رخ نمی دهد، یا می‌توانیم این هزینه را با آن جایگزین کنیم.