حاشیه در بطن

حاشیه‌نشینی یا سکونتگاه‌های غیررسمی، مناطقی خارج از حریم قانونی شهرها هستند که افرادی بدلیل ناتوانی مالی و ضعف اقتصادی، از فرصت عدم نظارت بر این نقاط استفاده کرده و به صورت غیرقانونی اقدام به ساخت و ساز بنا در آنجا می‌کنند.

حاشیه‌نشینان اغلب از روستاها و بخاطر بیکاری راهی شهرها می‌شوند و از آنجا که توانایی خرید زمین و مسکن در محدوده شهر را ندارند به ناچار به صورت غیرمجاز و خارج از این محدوده به ساخت و ساز می‌پردازند.

با توجه به اینکه اغلب ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی را روستاییان یا افرادی تشکیل می‌دهند که از لحاظ روابط اجتماعی، سطح فرهنگی و اقتصادی پایین‌تر از ساکنان محدوده قانونی شهر دارند، بنابراین این مناطق منشا بسیاری از آسیب‌های اجتماعی از جمله فقر، اعتیاد، خشونت، تن‌فروشی و خرید و فروش مواد مخدر است.

سازمان‌های بین‌المللی در برآوردهای خود اعلام کرده‌اند که بیش از یک میلیارد نفر از مردم جهان یعنی در حدود ۳۲ درصد جوامع شهرنشین در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند و برهمین اساس، حاشیه‌نشینی گسترده امروزی در جهان از دهه ۹۰ میلادی شروع به رشد کرده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۲ میلیارد نفر افزایش پیدا کند.

بنابر اعلام کارشناسان، سابقه حاشیه نشینی در ایران مدرن هم به سال‌های ۱۳۰۰ باز می‌گردد که در سال های اخیر به دلیل پایین بودن درآمد در روستاها و کمبود مسکن، این موضوع روند به رشدی به خود گرفته است.

در کردستان هم به تبع دیگر استان‌های کشور، از اواخر دهه ۷۰ در برخی مناطق استان، پدیده حاشیه‌نشینی به سرعت شکل گرفت که سبب بروز انواع آسیب‌های اجتماعی در شهرها بویژه نواحی منفصل شهری نایسر، ننله، فرجه و حسن آباد سنندج شد.

اما در بانه برخلاف خیلی از شهرهای ایران وضعیت به گونه‌ای دیگر است چرا که اصولا سکونت‌های غیررسمی در حاشیه و اطراف شهر ایجاد نشده بلکه در موازات خیابان‌ها و محلات قدیمی، افرادی اقدام به ساخت و ساز غیرقانونی مسکن کرده‌اند.

شهر بانه با ۱۱۶ هزار نفر جمعیت و ۱۳ هزار هکتار مساحت در ۲۴۲ کیلومتری شمال‌ غربی سنندج مرکز استان کردستان و ۲۰ کیلومتری نوار مرزی ایران با عراق واقع شده است.

به گفته مسوولان بانه و به واسطه الحاق ۴۳۰ هکتار محلات و شهرک‌های غیرمجازبه محدوده شهر، می‌توان گفت در واقع موضوعی به نام سکونتگاه غیررسمی در این شهر منتفی شده و مناطق الحاقی بطور رسمی از این پس از خدمات دستگاه‌های مختلف از جمله شهرداری بهره‌مند خواهند شد ضمن اینکه خدمات قابل توجهی نیز تاکنون به ساکنان این نقاط ارائه شده است.

بانه نیز همانند اغلب شهرهای کشور از پدیده سکونت‌گاه‌های غیررسمی در امان نمانده و بنا به دلایلی از جمله رونق اقتصاد مرزی و فراهم ‌بودن شرایط کسب و کار، شاهد گسترش ساخت و ساز و ایجاد محلات و شهرک‌هایی در کنار بافت و نقشه اصلی شهر هستیم. طبق تحقیقات انجام گرفته اغلب محلات خارج از محدوده اصلی شهر بانه، از اوایل دهه ۸۰ به بعد و با احداث پاساژها و مراکز خرید، روند ساخت واحدهای مسکونی غیرمجاز در اطراف سرعت زیادی به خود گرفت و این وضعیت تا سال ۹۵ همچنان ادامه داشت تا اینکه طی ۲ سال اخیر و با کاهش رونق کسب و کار بدلیل تحریم‌های اقتصادی و کنترل مرز، از سرعت این ساخت و سازها کاسته شد.

با این وجود به دلیل تازه پیوستن این مناطق به بافت شهر، نسبت به دیگر نقاط، مشکلاتی در برخی بخش‌ها از جمله خدمات و زیرساخت‌ها دارند و نیازمند همت دستگاه‌های خدمات‌رسان برای رفع این مسائل است.

برای آگاهی از وضعیت‌ این نقاط، روزی محله بختیاری را که نسبت به دیگر نقاط بانه، دارای بیشترین مشکلات است انتخاب کرده و از نزدیک و به صورت میدانی اوضاع را مورد رصد قرار دادیم.

محله بختیاری

محله بختیاری که وجه تسمیه آن به مالک زمین‌های این منطقه در قدیم برمی‌گردد در منتهی‌الیه جنوب غربی شهر بانه واقع شده و به وسیله یک رودخانه کوچک و کم آب (با نام زری زن) به ۲ بخش تقسیم شده که از ظواهر امر پیداست ساخت و سازهای سمت چپ رودخانه به تازگی انجام شده است.

این محله در واقع جزو مناطق و محدوده اصلی شهر بوده که به واسطه انجام ساخت و سازهای غیرمجاز در امتداد آن، به نوعی حاشیه و مشکلاتی برای ساکنان جدید به وجود آورده است.

با نگاهی ساده به ۲ سمت اطراف رودخانه چه‌م اختلاف محله به وضوح قابل مشاهده است به گونه‌ای که سمت راست آن (به سمت مرکز شهر) از لحاظ امکانات زیرساختی از وضعیت بهتری برخوردار است.

نکته‌ای که از همان ابتدا ذهن هر رهگذری را در بدو ورود به محله بختیاری به خود معطوف می‌کند، ساخت و ساز غیرمجاز در بستر رودخانه است که به گفته اهالی در فروردین امسال بخاطر وقوع سیل خساراتی به منازل واقع در بستر وارد شد، به همین دلیل شهرداری در راستای اجرای طرح هدایت آب‌های سطحی اقدام به ساخت کانال در اطراف رودخانه زری زن کرده و تاکنون ۸۰۰ متر آن را نیز اجرا کرده است.

بخش سمت راست رودخانه زری زن، دارای کوچه‌هایی آسفالت شده و از آب شرب سالم و لوله کشی بهره‌مند است اما سمت چپ رودخانه کوچه‌ها خاکی و در این فصل با توجه به بارندگی گل آلود است که تردد را برای ساکنان و حتی خودروها با مشکل مواجه کرده است.

همچنین ساکنان بخش تازه ساخت این رودخانه در محله بختیاری، از آب شرب و لوله کشی محروم هستند و از آب چاه استفاده می‌کنند که احتمال آلوده بودن آن سلامتی مردم این بخش را تهدید می‌کند اما فاضلاب منطقه دفع شده است و ساکنان از امکانات گاز، برق و مخابرات نیز بهره‌مند هستند.

مشکل دیگری که در این منطقه از شهر بانه وجود دارد، گسترش ساخت و ساز و نزدیکی محل سکونت ساکنان به قبرستان سلیمان بگ بانه است که از لحاظ بحث کارشناسی امر قابل قبولی نیست و باید برای ساماندهی این قبرستان چاره‌ای اندیشیده شود.

در تحقیقات میدانی صورت گرفته مشخص شد که ساکنان محله بختیاری از مدرسه، مرکز بهداشت، پارک، کلانتری و به ناچار برای دریافت خدمات آموزشی، بهداشت و درمان و تفریحی باید به مرکز شهر مراجعه کنند.

واحدهای مسکونی ساخته شده و کوچه‌های محله بختیاری نیز اغلب مهندسی شده(هرچندغیرمجاز) است و با توجه به توانایی مالی مالک، برخی واحدها ظاهر شیک‌تری داشته و بعضی نیز چندان قابل تعریف نبوده و با مصالح ساده‌تری احداث شده است.

مردم این محله از روستاهای اطراف شهرستان و گاها از روستاها و شهرهای استان‌ آذربایجان‌غربی به این نقطه از بانه مهاجرت کرده‌اند که از صحبت‌های ساکنان این نتیجه به دست آمد که بیشتر مهاجران برای یافتن شغل و به دلیل بیکاری به این شهر کوچ کرده‌اند، چرا که به دلیل مرزی بودن بانه و وجود پاساژها و مراکز خرید زیاد و مشتریان پروپاقرص از اقصی نقاط کشور در ایام مختلف سال، کسب درآمد حتی از طریق دستفروشی به صرفه‌تر است.

همچنین با کمی تامل و تجسس در ظاهر و پوشش افراد ساکن در منطقه حاشیه‌نشین بختیاری، می‌توان دریافت که اغلب ساده و از طبقات متوسط یا متوسط به پایین جامعه هستند، هرچند در برخی از قسمت‌های این محله، خانه‌هایی نسبتا مجلل و با ظاهری مرتب و زیبا قابل مشاهده است.

در بازدید میدانی از شهرک‌های تازه الحاق یافته بوستان و گلستان هم همین مشکلات البته به شکلی کمتر مشاهده شد، همچنانکه مسئله اصلی این شهرک‌ها و مابقی محلات الحاقی، بیشتر بحث زیرساخت و امتیازات به ویژه گاز بود.

نبود مدرسه و مرکز بهداشت

بانوی خانه‌داری که هفت سال است در محله بختیاری سکونت دارد درباره مشکلات ساکنان آن اینگونه گفت: کوچه‌ها و معابر آن طرف رودخانه(بخش تازه ساخت) آسفالت نشده، از آب چاه استفاده می‌کنیم و آب لوله‌کشی و شرب سالم نداریم.

در کنار داشتن امکانات برق، گاز و تلفن، از مرکز بهداشت محروم بوده و من که باردار هستم باید برای استفاده از خدمات پزشکی به مرکز شهر مراجعه کنم که فاصله دوری تا محل سکونت ما دارد.

برای دریافت امتیازات گاز و برق و تلفن هزینه‌های زیادی پرداخت کردیم که این مساله فشار اقتصادی مضاعفی بر خانوارهای ساکن در این محله وارد کرد.

حتی یک مدرسه نیز در محله بختیاری وجود ندارد و به ناچار دانش آموزان باید در مدارس محلات مرکزی شهر تحصیل کنند که به دلیل دوری مسافت، هر ماه ۱۰۰ هزار تومان بابت حمل و نقل و سرویس پرداخت می‌کنیم.

نبود پارک و فضای سبز از دیگر مشکلات این محله است اما تاکنون معضلی به نام اعتیاد یا خشونت و مزاحمت مشاهده نکرده‌ایم و از این لحاظ محله مناسبی برای زندگی است.

کوچه‌های خاکی و گل‌آلود

یکی دیگر از ساکنان این محله نیز اظهار داشت: مهمترین مشکل این محله عدم آسفالت کوچه‌ها و خاکی و گل‌آلود بودن معابر در فصل سرما و زمان بارندگی بوده و سال‌ها است درخواست ساماندهی این وضعیت را از شهرداری داریم که تاکنون نتیجه‌ای حاصل نشده است.

وضعیت به گونه‌ای است که به دلیل گل‌آلودی کوچه‌ها با دشواری می‌توان عبور و مرور کرد و حتی خودروها نیز توان تردد در این نقاط را ندارند. فاضلاب اغلب نقاط محله دفع شده است اگرچه در برخی جاها به خوبی و اصولی انجام نشده و خود مردم هزینه کار اجرای آن را انجام داده‌اند.

بخش تازه ساخت محله از نعمت آب شرب سالم بی‌بهره بوده و از چاه آب استفاده می‌کنند. مدرسه و بهداشت وجود ندارد و ۹۰ درصد افراد ساکن در این منطقه، از روستاها مهاجرت کرده‌اند.

با یکی از رهگذران که مرد میانسالی است همکلام می‌شوم، او گفت: از امنیت موجود در محله راضی هستیم و جوانان اغلب مشغول کار هستند و اعتیاد و مسائلی از این قبیل بسیار کم است، البته آنتن‌دهی موبایل ضعیف است و از مدرسه، آموزشگاه و پارک بی‌بهره هستیم و هزینه سرویس مدرسه نیز برای والدین سنگین است

مردی جوان نیز وضعیت محله بختیاری را از لحاظ امکانات زیرساختی قابل قبول دانست و افزود: بخشی از این محله دارای آب سالم و بهداشتی است اما قسمتی که چند سال اخیر اقدام به ساخت و ساز کرده‌اند از آب چاه استفاده می‌کنند که به دلیل وجود قبرستان در نزدیکی آن احتمال آلودگی آن وجود دارد.

ساکنان از امکانات برق، گاز و تلفن بهره‌مند هستند اما به دلیل عدم ساماندهی و آسفالت بخشی از این منطقه، تعدادی از ساکنان دچار مشکل در تردد هستند.

تحقیقات نشان می‌دهد که در مناطق الحاقی بانه بر خلاف بسیاری از سکونتگاه‌های غیررسمی کشور و از جمله دیگر شهرهای کردستان، آسیب‌های اجتماعی مانند خشونت، اعتیاد، خرید و فروش مواد مخدر، تندروی‌های مذهبی، سرقت، تن فروشی و مسائلی از این دست، بسیار کم و پراکنده است و اغلب با هدف کسب درآمد از موقعیت اقتصادی خوب بانه و سکونت در نزدیکی بافت اصلی شهر، در این نقاط اقدام به ساخت و ساز کرده‌اند.

تحقیقات نشان می‌دهد که در مناطق الحاقی بانه بر خلاف بسیاری از سکونت‌گاه‌های غیررسمی کشور و از جمله دیگر شهرهای کردستان، آسیب‌های اجتماعی مانند خشونت، اعتیاد، خرید و فروش مواد مخدر، تندروی‌های مذهبی، سرقت، تن فروشی و مسائلی از این دست، بسیار کم و پراکنده است و اغلب با هدف کسب درآمد از موقعیت اقتصادی خوب بانه و سکونت در نزدیکی بافت اصلی شهر، در این نقاط اقدام به ساخت و ساز کرده‌اند

ترخان آباد

برای بررسی مسائل حاشیه شهر بانه، روستای ترخان آباد در یک کیلومتری بانه را انتخاب کردیم؛ برای رسیدن به این روستا باید از شهرک‌های تازه احداث گلستان و بوستان عبور کرد ضمن اینکه ساکنان این شهرک‌ها نیز خود با مشکلاتی از جمله عدم آسفالت و نابسامانی کوچه‌ها مواجه هستند.

روستای ترخان‌آباد در جنوب بانه که زمانی حدود سه کیلومتر با شهر فاصله داشته اکنون با احتساب شهرک‌های تازه احداث شده، فاصله‌ای کمتر از یک کیلومتر با شهر دارد و بافت آن نیز به تدریج در حال تغییر است، همچنانکه در بدو ورود به روستا با مشاهده منازل مسکونی تازه ساخت، این موضوع کاملا محسوس است.

شواهد موجود نشان می‌دهد طی سال‌های آینده این روستا نیز با گسترش ساخت و سازها به شهر بانه ملحق و از حالت بافت روستایی خارج می‌شود، هر چند در حال حاضر ترخان آباد به عنوان روستا شناخته می‌شود و دارای دهیاری است.

این روستا از جمعیت ۳۶ خانواری سال ۸۵ به بیش از ۲۰۰ خانوار افزایش یافته و جمعیت آن به واسطه مهاجرپذیری به سرعت در حال بیشتر شدن است، چرا که به لحاظ نزدیکی به شهر بانه و پایین بودن قیمت زمین و مسکن، مکان مناسبی برای سکونت افراد جویای شغل است.

روستای ترخان آباد در برخی نقاط همچنان بافت خود را حفظ کرده اما ورود افراد مهاجر از روستاها و شهرهای مجاور و انجام ساخت و ساز، نوعی تقابل بین سنت و مدرنیته ایجاد کرده و اصالت و یکدستی آن از لحاظ ساختمان و ترکیب جمعیتی تا حدود زیادی از بین رفته است.

ساکنان این روستا از امکاناتی چون آب لوله‌کشی، سیستم فاضلاب، برق، گاز، تلفن و مدرسه برخوردار اما از مرکز بهداشت، پاسگاه انتظامی و فضای سبز بی‌بهره هستند، ضمن اینکه کوچه‌ها نیز ساماندهی نشده و گل و لای حاصل از بارندگی برای مردم آن مشکل‌ساز است.

توپوگرافی این روستای حاشیه شهر بانه تا حدودی به مناطق حاشیه‌نشین عباس آباد و کانی‌کوزله سنندج شباهت دارد اما به وضوح پیداست که روستای ترخان آباد بانه هرگز آسیب‌های اجتماعی مناطق ذکر شده در مرکز استان را ندارد.

نکته‌ای دیگر که نیاز است به آن اشاره کرد، آسفالت خیابان اصلی ورودی به روستا است که بعد از حدود ۲۰۰ متر پایان می‌یابد اما تعدادی از کوچه‌ها نیز آسفالت شده و بخش بیشتری از ساکنان نیز همچنان با مشکلات خاکی بودن کوچه‌ها و مشکلات تردد دست و پنجه نرم می‌کنند.

بالا بودن مهاجرپذیری و عدم ساماندهی معابر

یکی از ساکنان روستای ترخان‌آباد از وجود امکانات برق، آب، شبکه فاضلاب، گاز و تلفن، مدرسه ابتدایی و از نبود خانه بهداشت، فضای سبز، پاسگاه انتظامی در این روستا خبر داد.

او ادامه داد: ساکنان اغلب از روستاهای دیگر مهاجرت کرده‌اند و بخاطر اینکه امکانات بهتر و ارزان‌تر بودن قیمت زمین به اینجا نقل مکان کرده‌اند و بیشتر آنان شغل کارگری دارند.

عضو شورای اسلامی روستای ترخان آباد نیز چنین گفت: امکانات زیرساختی مانند آب، برق، گاز و تلفن داریم اما آنتن‌دهی موبایل و اینترنت تقریبا صفر است، فاز اول آسفالت خیابان در ورودی روستا انجام شده اما در مابقی روستا کاری صورت نگرفته است و با وجود اینکه بارها درخواست تاسیس خانه بهداشت داده‌ایم اما تاکنون نسبت به این موضوع اقدامی انجام نشده است.

۸۰ درصد اهالی از شهرهای سقز، بوکان و روستاهای اطراف به این روستا مهاجرت کرده‌اند اما از لحاظ وجود آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد و مصرف مواد مخدر پاک محسوب می‌شود و اغلب بخاطر نزدیکی به شهر و کار و اشتغال در ترخان‌اباد سکنی گزیده‌اند.

بانوی خانه‌دار ساکن روستای ترخان‌آباد: مشکل اصلی روستا خاکی بودن کوچه‌ها و معابر و نبود خانه بهداشت است و از لحاظ امکانات دیگر از جمله شبکه فاضلاب و تلفن مشکلی نداریم.

از مدرسه ابتدایی بهره‌مند هستیم اما بعد از پایان دوره ابتدایی، دانش‌آموزان باید در مدارس شهر بانه به تحصیل ادامه دهند که از لحاظ تردد و هزینه اندکی مشکل‌ساز است.

اگر چه اهالی از مناطق مختلفی به ترخان‌آباد مهاجرت کرده‌اند اما تاکنون چیزی به نام اعتیاد، سرقت یا خرید و فروش مواد مخدر مشاهده نشده است و همه به فکر کسب رزق و روزی حلال هستند.

عدم استقبال از آپارتمان‌سازی در بانه

در رابطه با علل شکل‌گیری ساخت و ‌ساز غیرمجاز در بانه با محمد امین زاده سرپرست فرمانداری این شهرستان گفت و گو کردم که معتقد است:

"در ۱۵ سال گذشته، سیاست کلی این بوده که ساخت و ساز در محدوده شهر و به صورت مرتفع سازی باشد اما مردم این منطقه رغبتی برای انبوه‌سازی و زندگی آپارتمانی ندارند به همین دلیل در کنار محدوده شهر و خیابان‌های اصلی، شهرک‌ها و محلاتی به صورت غیرمجاز ساخته شد.

در یک دوره زمانی و دهه ۸۰ قیمت زمین و مسکن در کشور و از جمله بانه با افزایش روبرو شد و مردم این شهر به دلیل داشتن نقدینگی و درآمد زیاد، سرمایه خود را به خرید زمین در خارج از محدوده شهر اختصاص دادند.

این موضوع باعث شد ۴۳۰ هکتار زمین خارج از محدوده شهر در چند سال گذشته به صورت غیرمجاز، بدون تفکیک قانونی قطعه‌بندی و خرید فروش شود و دستگاه‌های متولی نیز فقط نظاره‌گر بودند و کاری هم از دست شهرداری برنمی‌آمد، ضمن اینکه بخشی از ساخت و سازهای غیرمجاز هم به تعاونی مسکن ادارات مربوط می‌شود.

بعد از ساخت و ساز تازه به این فکر افتادیم که مقابله کنیم و برای تحقق آن تخریب ساختمان یا برخورد با مالکان، بدون تبعات اجتماعی امکان پذیر نبوده و در عمل باید از این موضوع چشم‌پوشی کرد، بنابراین پیش از ساخت و ساز باید ممانعت ایجاد می‌شد.

نیاز به مسکن، ارزان‌تر و آسان بودن خرید و فروش زمین و مسکن، وجود نقدیندگی در میان مردم، توسعه پاساژها و مراکز خرید، از دلایل شکل‌گیری ایجاد ساخت و ساز غیرمجاز در شهر بانه است، هرچند در چند سال گذشته به دلیل مشکلات اقتصادی و رکود تجاری، ساخت و ساز کمتر شده است. "

ایرنا: نگرش و تعامل بین نقاط الحاقی با محدوده اصلی شهر چگونه است؟

امین‌زاده: "به دلیل فاصله کم و وجود تناسب بین ساکنان نقاط الحاقی با مردم ساکن در محدوده اصلی شهر از لحاظ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، نگرش رقابت یا دشمنی بین ۲ طرف وجود ندارد و می‌توان گفت که مردم بیشتر به دنبال کسب درآمد و گذران زندگی هستند، ضمن اینکه تعامل شهروندان در مسائل مختلف قابل قبول است. "

مشکل اصلی محلات الحاقی بانه بحث زیرساخت‌هاست

سرپرست فرمانداری بانه در خصوص امکانات زیرساختی این مناطق گفت: "در محلاتی که به صورت غیرمجاز در بانه ایجاد شده‌ و اکنون الحاق یافته است، مشکل و دغدغه اصلی بحث خدمات و زیرساخت‌ها است، هر چند کارهای خوبی نیز در این نواحی انجام شده است.

سرپرست فرمانداری بانه اظهار داشت: در محلاتی که به صورت غیرمجاز در بانه ایجاد شده‌ و اکنون الحاق یافته است، مشکل و دغدغه اصلی بحث خدمات و زیرساخت‌ها است، هر چند کارهای خوبی نیز در این نواحی انجام شده است.

در اغلب نقاط ملحق شده به محدوده اصلی شهر، مشکل اصلی عدم ساماندهی معابر و آسفالت کوچه‌ و خیابان‌ها وجود دارد، البته در برخی نقاط نیز امتیازات و خدمات مورد نیاز از جمله گاز و آب واگذار نشده که آن هم به تدریج صورت می‌گیرد.

بهترین راه برای حل همیشگی و ممانعت از شکل‌گیری سکونت‌گاه‌های غیررسمی، خارج از محدوده شهر برنامه و نقشه جامع داشته باشیم و قبل از ساخت و ساز، معابر و کاربری‌ها مشخص شود، ضمن اینکه شهرداری در بدو کار، اجازه تخلف ندهد. "

حاشیه‌نشینی در بانه وجود ندارد

وریا وثوقی شهردار سابق بانه نیز در این ارتباط اظهار داشت: این شهر حدود یک هزار و ۳۰۰ هکتار مساحت دارد که ۸۶۰ هکتار آن شهر قدیم و محدوده اصلی و ۴۳۰ هکتار دیگر در مرداد امسال به شهر ملحق شد که قبلا خارج از محدوده محسوب می‌شد.

دمامه، گلستان، بوستان، مولوی، احمدآباد، سرچنار، ارقند، شهرک لاله، بنی‌رزان و کوپیچ علیا که خارج از محدوده و غیرقانونی بودند در مرداد پارسال به صورت رسمی به محدوده اصلی شهر ملحق شدند.

با توجه به اختیارات داده به شهرداری‌های شهرستان‌ها از جانب وزارت راه و شهرسازی مبنی بر الحاق برخی محلات تازه احداث شده به محدوده شهر، تمام محلات و شهرک‌هایی که غیرمجاز در بانه ساخته شده بودند اکنون جزو محدوده قانونی محسوب شده و از خدمات دستگاه‌های مختلف بهره‌مند می‌شوند.

اکنون در این ۴۳۰ هکتار شهرک‌ها و محلات غیرمجاز الحاق شده به شهر، امکان سکونت ۲۵ هزار نفر دیگر نیز وجود دارد تا شاهد شکل‌گیری ساخت و سازهای غیرقانونی و حاشیه‌نشینی نباشیم، ضمن اینکه آماری از جمعیت کنونی این ۴۳۰ هکتار در دست نیست. "

شهردار سابق بانه در پاسخ به این سوال که آیا موضوعی به نام حاشیه‌نشینی در بانه وجود دارد یا نه؟ گفت: "خیر باتوجه به اینکه ساخت و سازها در امتداد و کنار محدوده اصلی شهر بانه اتفاق افتاده، عملا موضوعی به نام حاشیه‌نشینی آنگونه که در شهرهای دیگر متصور می‌شود، وجود ندارد.

بعد از الحاق مناطق ذکر شده تمام خدماتی که هر شهروند مستحق آن است به ساکنان این نقاط نیز ارائه می‌شود. در چند ماه گذشته کارهای زیادی در زمینه ساماندهی معابر، احداث کانال هدایت آب‌های سطحی، جدول گذاری، رنگ آمیزی، نورپردازی، ایجاد فضای سبز در محلات الحاقی صورت گرفته و خدمات زیادی در این مناطق انجام شده است. "

رونق کسب و کار عامل اصلی شکل‌گیری ساخت و سازهای غیرمجاز

وثوقی در پاسخ به این سوال که عوامل شکل‌گیری ساخت و سازهای غیرمجاز در بانه چیست؟ گفت: از سال ۸۰ به بعد با گسترش احداث پاساژها، مراکز خرید، توسعه اقتصادی مرزی، ایجاد شغل، افزایش درآمد و نقدینگی، تمایل به ساخت و ساز در مناطق خارج از محدوده شهری بانه بیشتر شد و به نوعی انفجار جمعیت روی داد اما از سال ۹۵ به بعد رشد جمعیت و ساخت و ساز در این نقاط تا حدودی کمتر شده است.

توسعه کسب و کار و رونق بازار بانه، باعث مهاجرت معکوس جوانان و افراد جویای کار از نقاط مختلف استان و کشور به این شهر شد، ضمن اینکه افرادی نیز حتی از استان‌های مجاور برای کار به بانه مهاجرت کردند.

توسعه کسب و کار و رونق بازار بانه، باعث مهاجرت معکوس جوانان و افراد جویای کار از نقاط مختلف استان و کشور به این شهر شد، ضمن اینکه افرادی نیز حتی از استان‌های مجاور برای کار به بانه مهاجرت کردند.

عوامل ذکر شده، رشد سریع جمعیت، رشد اقتصاد مرزی، هزینه کم برای ساخت و ساز، ارزان بودن زمین و عدم وجود برنامه در سیستم مدیریت شهری از دیگر دلایل شکل‌گیری سکونت‌گاه‌های غیررسمی در بانه شد. "

از شهردار سابق بانه سوال کردم ارتباط بین ساکنان محلات الحاقی با محدوده اصلی شهر چگونه است؟ که در پاسخ اظهار داشت: "با توجه به اینکه اغلب ساکنان نقاط الحاقی از لحاظ مالی تفاوت چندانی با مردم ساکن در محلات مرکزی شهر ندارند، بنابراین دیدگاه ضدیت یا تقابل در بین آنان وجود ندارد.

از آنجایی که مردم ساکن شهرک‌های غیرمجاز بیشتر به منظور کار و برای کسب درآمد این نقاط را برای زندگی انتخاب کرده‌اند از حواشی به دور بوده و دنبال ایجاد مزاحمت یا رقابت با دیگر ساکنان شهر نیستند.

ساخت و سازهای غیرقانونی در بانه برخلاف ساکنان سکونت‌گاه‌های غیررسمی سنندج و همدان، در کنار شهر و چسبیده به آن ایجاد شده و در فضایی متصل و هماهنگ از لحاظ اجتماعی و شهرسازی و در امتداد خیابان‌های مرکزی شهر به وجود آمده است. "

وثوقی در پاسخ به این سوال که مهمترین مسائل و مشکلات محلات تازه ساخت غیرمجاز در بانه چیست؟ گفت: "ساخت و ساز دربانه در مقایسه با نقاط سکونتگاه‌های غیررسمی شهرهای کشور متفاوت است و نمی‌توانیم بگوییم که محلات یا شهرک‌های غیرمجاز این شهر فقیر و از لحاظ مالی در مضیقه هستند.

این مناطق که به صورت غیرمجاز ایجاد شده‌اند اغلب مهندسی ساز هستند و از لحاظ ایمنی دارای مشکل نیستند، اگر چه واحدهای مسکونی غیرقانونی ساخته و تفکیک شده ولی مهندسی و اصولی احداث شده است.

در شهر بانه چنین نقاطی همراه با آسیب‌های اجتماعی مثل بزه، اعتیاد و خشونت نیست و علت شکل‌گیری آن فقر نبوده است بلکه بر اثر عدم تاخیر روند برنامه ریزی و نبود انسجام در ارائه خدمات رسانی و شهرک سازی، به وجود آمد.

مهمترین مشکل این نواحی بحث خدمات است که با وجود اینکه کارهای زیادی انجام شده اما باز هم نیاز به خدمات رسانی است. اغلب این نقاط دارای امکانات برق، گاز، آب شرب سالم و تلفن هستند اما نیاز به ایجاد مراکز بهداشتی، آسفالت معابر، ساخت مدارس، ایجاد شبکه فاضلاب و فضای سبز هستند.

به دنبال این هستیم از طریق اعتبارات ستاد بازآفرینی شهری، نسبت به ساماندهی معابر و ارتقا سطح زندگی افراد ساکن در نقاط الحاق شده اقدام کنیم.

هدایت آب‌های سطحی با اجرای کانال برای داشتن زندگی ایمن، ایجاد فضای سبز و مشارکت دادن مردم در مدیریت‌ها از جمله برنامه‌های شهرداری برای سامان دادن به محلات الحاق شده است. "

فقر اقتصادی مهمترین عامل گسترش حاشیه‌نشینی

کیومرث ایراندوست استاد دانشگاه و دانش‌آموخته دکترای معماری و شهرسازی نیز در رابطه با موضوع حاشیه‌نشینی می‌گوید: علل گسترش پدیده‌ای که نام‌های متفاوت دارد و برخی از اصلاح حاشیه‌نشینی برای آن استفاده می‌کنند بسیار متنوع است و علل آن را از سطح کلان تا سطح خُرد محلی می‌توان دسته‌بندی کرد.

علل کلان، بسیار تعیین کننده هستند و بستری را آماده می‌کنند که علل خُرد محلی شکل پدیده را مشخص کند و مهمترین عامل کلان، عامل اقتصادی است و ناکارآمدی نظام اقتصادی، فقر، نابرابری، فساد، توسعه نامتوزان و به حاشیه رانده شدن گروه‌های اجتماعی را به دنبال دارد.

در شرایطی که سازوکارهای تولید و توزیع ثروت حاکم بر نظام اقتصادی کارآمد، شفاف و هدفمند عمل نکند به حاشیه رانده شدن و برکنار ماندن را در پی خواهد داشت، ضمن اینکه حاشیه‌نشینی بحثی کلان و بیشتر اقتصادی بوده که البته با سیاست و مباحث حکمروایی خوب آمیخته است.

اما در سطح شهری و در شرایط شهرهای ما مفهوم این پدیده گسترش فقر شهری و تمرکز فقر در شهرها و گسترش شکاف فقیر و غنی و ناپایداری شهری است و در سطح میانه مانند شرایط و ویژگی‌هایی چون مهاجرت و موقعیت استاندارد در چند و چون پدیده تاثیرگذار است و در نهایت در سطح خُرد، ناکارآمدی نظام برنامه‌ریزی و مدیریت شهری و مدیریت توسعه شهر بر دامنه آن می‌افزاید و شکل آن را تعیین می‌کند.

مساله اینجاست که بسیاری از قوانین و ضوابط شهری و طرح‌های توسعه شهری فقرا را جزو شهروندان شهر نمی‌داند و سازوکار سکونت آنان را به رسمیت نمی‌شناسد، از این رو در گسترش آن بسیار موثر است. "

فقر در یک گوشه شهر چالش برای کل شهر است

این استاد دانشگاه اظهار داشت: مهمترین مساله کنونی ساکنان مناطق حاشیه مساله انسانی و بُعد توسعه‌ای و چالش ‌عدم برخورداری گروه‌های بزرگی از اجتماعات شهری است که زندگی و معیشت در شان و جایگاه و فراخور انسان امروزی ندارند.

موضوعی که براساس قانون اساسی و عرف و شرع نباید چنین باشد، حق داشتن این گروه‌های به حاشیه رانده شده از جمله حق کار، مسکن، معیشت، آموزش و حق زیست انسانی است که تحقق نیافته است.

این شکاف و نابرابری و فقر، ناپایداری شهری را در پی دارد و شهر ناپایدار هیچ‌گاه شهری زیست‌پذیر، ایمن و مطلوب برای زندگی نیست و نمی‌تواند شرایط خوب اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را فراهم کند.

چنین شهری سخت آسیب‌پذیر است و مدام چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را تجربه می‌کند و امنیت روانی و جسمانی و اجتماعی شهروندانش به خطر می‌افتد و رضایت از زندگی در شهر افت می‌کند.

نباید فراموش کرد که فقر در یک گوشه شهر چالش برای کل شهر است و منافع همگانی و کلیت آن آسیب می‌بیند و قطعا گناه فقر را به گردن فقر انداختن تنها صورت مساله را پاک می‌کند و به قول معروف اگر جامعه‌ای برای فقر برخوردی سازنده پیش نگیرد، فقر برخورد مخرب را پیش خواهد گرفت. "

رفع مشکلات حاشیه با دسترسی به فرصت‌ها و توانمندسازی آنان محقق می‌شود

ایراندوست به راه‌حل‌های مشکلات مناطق حاشیه اشاره کرد و گفت: "همانطور که علل ظهور این پدیده قابل دسته‌بندی است راهکارهای آن در سطح کلان تا خرد نیز قابل دسته‌بندی است و بیشتر از هر چیز در سطح کلان نیازمند تقویت حکمروایی خوب، سیاسی و اقتصادی برای دگرگون کردن ساختار و تقویت دسترسی گروه‌های کم‌درآمد به فرصت‌های کار، کسب ثروت، آموزش، بهداشت و دیگر موارد است.

تلاش برای کاهش فقر در دراز مدت با یارانه و کمک‌های مستقیم حل نمی‌شود، بلکه جامعه بیشتر باید به دنبال توانمندی قابلیتی و دسترسی به فرصت‌ها باشد و در حقیقت فقر و محرومیت از قابلیت‌های مختلف است که در ساختاری ناکارآمد نادیده گرفته می‌شود.

در سطح میانی و خُرد باید سیاست‌ها و راهکارها روشن و دقیق باشد، این موضوع بسیار اساسی است و حتی در یک دولت چهار ساله هم اراده لازم برای اتخاذ و پیش گرفتن یک رویکرد و سیاست منسجم وجود ندارد.

حتی میان سطوح مدیریتی و بخش‌ها هماهنگی لازم وجود ندارد و در حال حاضر اقدامات در سکونتگاه‌های غیررسمی حاشیه نشین به اقدامات جسته و گریخته عمرانی تقلیل یافته است و سیاست یکدست منسجمی در دستور کار نیست. در مجموع با این شرایط کلان و خُرد جای نگرانی است باید نگران شهر، توسعه شهری و آینده شهرها بود. "

با توجه به مباحث مطرح شده و تحقیقات میدانی انجام گرفته، اکنون اصلی‌ترین مشکل محلات و شهرک‌هایی که به صورت غیرقانونی در بانه ایجاد شده‌اند، بحث زیرساخت و خدمات است که با همت دستگاه‌های مرتبط قابل رفع است.

اما موضوعی که نیاز است به آن اشاره کرد، بحث جلوگیری و برخورد دستگاه‌ها به ویژه شهرداری با ساخت‌ و سازهای جدید است تا بر مشکلات کنونی در حوزه زیرساخت و خدمات افزوده نشود، ضمن اینکه با نهادینه کردن فرهنگ استقبال از انبوه‌سازی در بانه، تا حدود زیادی می‌توان مانع از گسترش غیرقابل کنترل این شهر و ایجاد پدیده حاشیه‌نشینی ممانعت کرد.