قنات ثلاثه گناباد؛ شاهکار مهندسی و تقسیم آب

پدیده‌ شگفت‌انگیز قنات از دیرباز یعنی "عصر آهن" تاکنون به ‌عنوان روش مهندسی بی‌بدیلی برای تامین آب آشامیدنی و کشاورزی در مناطق خشکسالی‌زده فلات ایران به کار گرفته شده است. قنات در طول هزاران سال نقشی کلیدی و موثر در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی ایرانیان ایفا کرده و بسترساز شکوفایی زندگی با ایجاد امید، انگیزه و فرصت کار بوده است.
ساکنان مناطق کویری در طول تاریخ که تا کیلومترها از دستیابی به رودخانه و چشمه سارها و مواهب طبیعی دور بودند به دنبال حفر قنات برای تامین آب مورد نیاز خود برآمدند.
اواخر هزاره دوم قبل از میلاد با افزایش جمعیت همزمان با مهاجرت اقوام آریایی به سمت فلات ایران منابع آبی موجود و در دسترس پاسخگوی نیازها نبود لذا ساکنان ایران زمین به فکر چاره افتادند که هسته مرکزی آن تلاش برای انتقال آب از رودخانه‌های جاری به نقاط دورتر و همچنین بهره‌گیری از منابع آب زیرزمینی با حفر چاه بود.
ابتکار ایرانیان باستان در حفر قنات به تدریج به دیگر نقاط جهان به خصوص منطقه‌ اروپای غربی، شمال آفریقا، چین و حتی به بخش ‌هایی از آمریکای جنوبی مانند شیلی راه یافت و هر چند قدیمی‌ ترین قناتها در ایران، افغانستان و تاجیکستان قرار دارد اما ٣٤ کشور از قنات برخوردارند.

در این میان شهرستان گناباد با برخورداری از حدود ۶۰۰ قنات از جایگاه خاصی در این بخش برخوردار است و قنات قصبه به عنوان کهن ترین قنات جهان در این شهرستان واقع و به عنوان تنها اثر خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.

در میان قناتهای گناباد اما قنات ثلاثه با توجه به شرایط تقسیم آب و موقعیت جغرافیایی اش از شرایط خاصی برخوردار است.

پژوهشگر مسائل فرهنگی گناباد در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت:"ثلاثه" یکی از عجایب دیگر تامین آب گناباد و ناشی از همت مردان گذشته این دیار به شمار می‌رود و قنات ثلاثه بعد از قنات جهانی "قصبه شهر" عمیق‌ترین قنات موجود در گناباد و تامین‌کننده آب سه روستای "مند، دلویی و خیبری" این شهرستان است.

حمیدرضا مهدوی ‌مقدم افزود: مادر چاه قنات ثلاثه با عمق ۳۰۰ متر و تغذیه شبکه‌ای ۳۰ کیلومتری هزار و ۵۰۰ سال قدمت دارد و از این مادر چاه تا محل روستا ۴۷ میله چاه و ۳۵۰ حلقه چاه حفر شده است.

وی ادامه داد: نخستین تقسیم آب این قنات در دو کیلومتری "روستای رهن" در عمق ۹۵ متری زمین انجام شده است و از مجموع پنح قسمت آب قنات دو قسمت به روستای دلویی و سه قسمت دیگر به روستای مند و خیبری می‌رود. رییس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گناباد گفت: تقسیم آب هم بدین گونه است که ابتدا آب به اتاقکی ریخته سپس دو شاخه می شود و درگاه تقسیم آب از جنس چدن است و اگر نیاز باشد که کسی به این مکان برود باید نماینده هر سه روستا حضور داشته باشند و سهم آب روستای مند و روستای خیبری در کوچه نخل گناباد (کنار مسجد ۱۴ معصوم) ، در عمق ۴۰ متری و در محلی که برای تقسیم آب احداث شده است به دو قسمت مساوی تقسیم شده و هر یک جداگانه به سوی روستای خیبری و مند راه می سپارد.

مهدوی مقدم افزود: ریشه نوع تقسیم آب قنات ثلاثه و کم و کیف آن را باید در میزان مشارکت و سرمایه نخست آن دانست که اطلاع دقیقی از آن در دست نیست اما آنچه جالب است تقسیم عادلانه و به کار بردن تکنیک خاصی است که پس از ۱۵۰۰ سال بدون تغییر باقی مانده است.
وی ادامه داد: هر یک از این روستاهای دلویی، خیبری و مند، یک رشته قنات کمکی هم دارند که با سهم قنات ثلاثه آنها مخلوط می‌شود. قنات کمکی روستای دلویی عیدی بجس یا عیدی بجست و قنات کمکی خیبری کمی و قنات کمکی روستای مند خدافرید نامیده می شود.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد هم به خبرنگار ایرنا گفت: شرایط و شیوه آب دهی قنات ثلاثه با توجه به شرایط آن در سده های گذشته بی نظیر و جالب توجه است.

علیرضا شناسایی با اشاره به ثبت قناتهای قصبه و رهن گناباد در فهرست آثار جهانی و ملی افزود: قنات ثلاثه با توجه به موقعیت و شیوه جالب تقسیم آب از قابلیت ثبت در میراث کشاورزی برخوردار است.

وی توجه بیشتر مسوولان ذیربط در این زمینه را خواستار شد و ادامه داد: پیگیری هایی در این خصوص در دست اقدام است.

از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی و گردشگری گناباد ۱۴۷ اثر در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده که از این میان قنات قصبه تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی است.

نظام آبیاری مبتنی بر قنات گناباد هم سال گذشته در سازمان خوار و بار ملل متحد (فائو) در فهرست آثار جهانی ثبت شد.

چهار موزه باستان شناسی، مردم شناسی زعفران و آب و محیط زیست هم در شهرستان گناباد فعال است.
مرکز شهرستان ۹۰ هزار نفری گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.