فریاد خاموش رودخانه‌های زخمی گیلان 

این روزها همه ما از جنگ و ناامنی سخن می گوییم و اخبار ناگوار سیاسی و زیست محیطی داخل و خارج را پی گرفته و انتشار می دهیم؛ همه در حال ابراز ترس ها و اضطراب های خود و ارائه تحلیل های مختلف در شبکه های اجتماعی یا روابط رو در روی انسانی هستیم و البته فضای مجازی این امکان را مهیا کرده که شاید چهره ای از خود ارائه کنیم که با چهره واقعی مان فرسنگ ها فاصله دارد.

چنان که افراد زیادی هستند که صبح تا شب از حفاظت محیط زیست، ترافیک، آلودگی هوا و کمبود آب شکوه می کنند اما در عمل حاضر نیستند یک مسیر کوتاه را با حمل ونقل عمومی طی کنند یا حتی از پرسه زنی های بی هدف با خودروهایشان در سطح شهر دست بردارند و شاید خود یکی از آنان هستیم.
این منِ آرمانی که در فضای مجازی به نمایش گذاشته می شود با منِ واقعی تفاوت بسیاری دارد و مفری است برای اینکه از مسئولیت اجتماعی خود شانه خالی کرده و دیگران را در مقام متهم بنشانیم.
شن و ماسه امروز یکی از بن مایه های ساخت و ساز است و در همین اثناء احتیاج به چند ماشین شن و ماسه برای کف پوش باغی در دهکده ای، منجر به تماسی تلفنی با آشنایی شد و جواب شنیدیم الان امکانش نیست شب منتظر باشید؛ دلیل را جویا شدیم پاسخ آمد که نیروهای یگان حفاظت محیط زیست مستقرند و الان نمی شود باید شبانه برداشت کنیم و نرخ هم دو برابر شده است.
نامش مجتبی است به او می گویم شن و ماسه چه ربطی به پایش نیروهای یگان دارد؟ می گوید : برای برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه باید مجوز داشته باشیم؛ ماموران یگان حفاظت محیط زیست بامداد امروز دو خودرو سنگین در حال برداشت از بستر رودخانه را توقیف و دو پیمانکار حین اقدام را دستگیر و پس از مستند سازی برای طی مراحل قانونی به مراجع قضایی معرفی کردند.
می پرسیم برداشت شن و ماسه چه مشکلی ایجاد می کند؟ با خنده صدا داری می گوید :هیچ! دچار تردید شدید؟ زیاد درباره اش نمی دانم اما می گویند برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه مسیر رودخانه‌ را تغییر می دهد و موجب بروز سیلاب می شود و اضافه می کند: هر بار به چیزی گیر می دهند.

معرفی متخلفان به مقامات قضایی

هویت خبرنگاری آرامم نمی گذارد و در پیگیری موضوع با ساسان اکبری پور فرمانده یگان حفاظت محیط زیست گیلان تماس می گیرم و وی در پاسخ می گوید: کاملا صحیح است و متخلفان برداشت غیر مجاز شن و ماسه و تخریب بستر رودخانه به مقامات قضایی معرفی می شوند.

متخلفان برداشت غیر مجاز شن و ماسه و تخریب بستر رودخانه به مقامات قضایی معرفی می شوند.

وی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا توضیح می دهد: تمام پیمانکاران که پس از طی مراحل قانونی موفق به اخذ مجوز برداشت از رودخانه های استان می شوند، مکلف به رعایت دقیق تمام بندهای مجوز در خصوص حفظ محیط زیست هستند؛ پیمانکاران با سابقه تخلف در زمان اجرای پروژه به صورت ویژه مورد پایش اداره یگان این اداره کل خواهند بود و در صورت تکرار تخلف و رعایت نکردن حجم، ارتفاع، عمق و برداشت، در تقاضا های بعدی آنان تجدید نظر می شود.
اکبری پور تصریح کرد: در راستای پیشگیری و پایش رودخانه های استان و جلوگیری از تخریب بستر رودخانه در سال گذشته بیش از ۶۰ مورد از این نوع تخلفات که باعث صدمات شدید زیست محیطی، تخریب بستر و تغییر اکوسیستم رودخانه ها شده برخورد و ضمن جلوگیری از فعالیت، پرونده این افراد برای اخذ ضرر و زیان وارده و ثبت در سوابق این پیمانکاران به مقامات قضایی ارجاع شده است.

مجتبی؛ آورنده شن و ماسه درست می گفت، رودخانه ها مورد پایش نیروهای یگان حفاظت محیط زیست هستند و برای برداشت شن و ماسه نیاز به مجوزی بود که نداشت و ما هم برای کفپوش، همچنان نیازمند چند ماشین شن و ماسه...؛ دچار تعلل شده بودم اما بیشتر دلم می خواست بگویم منتظر می مانم شبانه دو ماشین شن و ماسه را بیاورند که صحبت توماس هابز فیلسوف انگلیسی که انسان را گرگ انسان می خواند در ذهنم غلیان داشت و با شرم از تصمیم، به خودم گفتم گویا انسان امروز در مواجهه با طبیعت نه تنها گرگ انسان که به گرگ محیط زیست نیز تبدیل شده است.

نیاز به مدیریت هماهنگ

دانشیار گروه جنگلداری دانشگاه گیلان در ارتباط با موضوع این گزارش هم می گوید : برداشت شن و ماسه از رودخانه ها دخالت در اکوسیستم منطقه است و تغییر ماهیت در یک اکوسیستم حوزه آبخیز است؛ این حوزه آبخیز مجموعه ای از جنگل، مرتع، رودخانه، خاک و اقلیم منطقه می باشد که وقتی در یکی از این فاکتورها تغییر ایجاد می شود دیگر فاکتورها را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.
دکتر کامبیز طاهری آبکنار در گفت و گو اختصاصی با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: وقتی یک پارامتر را تغییر می دهیم دیگر پارامترها را نیز تحت تاثیر قرار می دهیم یکی از مشکلاتی که رودخانه ها در چند سال اخیر پیدا کرده اند برداشت شن و ماسه بصورت غیر مجاز است که باعث می شود بستر رودخانه حالت عادی خود را از دست داده و باعث اختلال در بالادست و پائین دست خویش شود.

وی گفت : در این شرایط بسیاری از ماهیان در تجدید نسل و تخم ریزی در بستر رودخانه نیاز به شرایط اکولوژی خاص دارند؛ وقتی اکولوژی منطقه را عوض می کنید نسل ماهی ها تغییر می کند همچنین برداشت غیر مجاز باعث تغییر در رژیم آبی می شود و در سیل ها می تواند باعث آبگرفتگی در اطراف رودخانه شود.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: مشکل بزرگی که در مدیریت اکوسیستم داریم آن است که مدیریت یکپارچه نیست و جزیره ای تصمیم گیری می شود و این باعث سوءاستفاده سودجویان از بستر رودخانه ها می گردد.

دکتر طاهری می گوید: مشکل بزرگی که در مدیریت اکوسیستم داریم اینست که مدیریت یکپارچه نیست و جزیره ای تصمیم گیری می شود و این باعث سوءاستفاده سودجویان از بستر رودخانه ها می شود. دکتر طاهری بیان کرد:شهرهای شمالی کشور در گذر زمان در اطراف رودخانه ها واقع شده و برداشت غیر مجاز رودخانه ها باعث شسته شدن پایه پل ها در اثر سیل می شود همانطور که این اتفاق را در سال های اخیر در استان های گلستان و گیلان شاهد بودیم و از بین رفتن حاشیه رودخانه باعث ورود آب به شهر ها می شود.

وی افزود : اتفاقاتی که در چند سال اخیر در گیلان و استان های شمالی رخ داده نشان می دهد که باید به بحث مدیریت هماهنگ بپردازیم؛ من اعتقاد دارم در این قضایا باید بین واحدهای مختلف تصمیم گیرنده هماهنگی بوجود آید.
وی ادامه داد:این کار منوط به تصمیم گیری یک ارگان نیست چرا که کار به چند پارگی می انجامد؛ معتقدم استانداری در این مقوله نقش اساسی دارد، باید بتواند اتاق فکرهایی برای تصمیم سازی بوجود بیاورد و هماهنگ کند؛ قانون کم نداریم اجرای قانون را نداریم ضمن آنکه اگر اجرای قانون را داریم تخلف از قانون را هم می بینیم.

وی تصریح کرد : باید تصمیم گیری شود و هماهنگی بین واحدهای مختلف بوجود آید که اتفاقات ناخوشایند سیل ۹۸ در شهرهای مختلف گیلان تکرار نشود.
وی با بیان اینکه مقوله تغییر بستر رودخانه می تواند زمینه ساز اتفاقات نامطلوبی شود، اظهار داشت: اتفاقات ناخوشایندی را در این سالها شاهد بودیم که هزینه های بسیاری از سوی دولت و مردم برای آنها پرداخت شده است.

وی ادامه داد : سیل های بزرگی چون سیل ماسوله و ... را داشته ایم؛ در ر ابطه با جنگل ها هم همین وضعیت حاکم است و قاچاق چوب می تواند موجب شسته شدن خاک شود و سیلابی شدن مناطق مختلف مرتع هم همین اثر مخرب را دارد؛ بیشتر سیل هایی که در مناطق کوهستانی روی می دهد به دلیل تخریب مراتع و فرسایش خاک است.

مکان های مناسب برداشت شن و ماسه آمایش شود
مدیر پژوهشکده حوزه آبی دریای خزر دانشگاه گیلان نیز با بیان اینکه سیل یعنی بارانی که روی زمین می بارد و بخشی از آن جذب می شود و بخشی که مازاد بر ظرفیت نفوذ زمین هست هم روی سطح اراضی راه می افتد، معتقد است :اگر اقداماتی انجام دهیم که میزان نفوذ را کم کنیم یا سرعت تبدیل حرکت روان آب ها را زیاد نماییم ، نتیجه این اتفاق بالا آمدن سطح آب رودخانه است که نسبت به گذشته همان بارندگی با شرایط طغیانی تری ایجاد شده و سیلاب ایجاد می کند.
دکتر مهدی اسماعیلی ورکی متخصص مهندسی رودخانه به خبرنگار ایرنا می گوید : بارندگی که الان اتفاق می افتد بدلیل وسعت مناطق مسکونی و افزایش توسعه شهری و روستایی، عملیات خاکورزی و نحوه کشت و کار، افزایش چرای دام ها و کم شدن مراتع به شرایط طغیانی تبدیل می شود؛ در نتیجه شاهدیم باران۱۰۰ میلیمتر بر ساعتی که ۲۰، ۳۰ سال پیش داشتیم الان در همان شرایط وضعیتش در رودخانه ها طغیانی تر شده است.
وی اظهار داشت: سیلابی که ۳۰ سال پیش در رودخانه می آمد، اتفاق خاصی رقم نمی زد حال چرا در این بازه ۲۰ سال اخیر می بینیم سیل ها موجی از خسارت ها اعم از تخریب اراضی حاشیه تا آسیب دیدن پی سازه ها و موضوعاتی از این دست را رقم می زند؟
وی ادامه می دهد : وقتی که برداشت شن و ماسه اتفاق می افتد نتیجه آن می شود که شما بستر فعال رودخانه را گودتر می کنید و در نتیجه جریان سیلابی، دیگر مثل گذشته قادر نیست در دشت با سرعت کمتر و خسارت کمتری به پائین دست برود و نتیجه این می شود که جریان در بستر فعالش محدود شده و فرسایش ایجاد می کند.
اسماعیلی می افزاید: در اثر برداشت شن و ماسه، بستر رودخانه گود شده و شیب بستر در بازه هایی که برداشت شن و ماسه انجام می شود نسبت به بازه بالا دست آن مقداری افزایش می یابد و محدوده ای را ایجاد می کند که شیب بستر رودخانه در محدوده برداشت، یک شیب فرسایشی پیش رونده است.
وی ادامه می دهد: این شیب فرسایشی پیش رونده با وقوع فعل و انفعال در آن بستر فعال محدود شده و به سمت بالادست توسعه می یابد و نتیجه آن که دیواره های رودخانه بدلیل پایین تر رفتن بسترش نامتعادل شده و شروع به ریزش می کند؛ و بستری که شروع به پسروی کرده می رسد به پی پل ها و منجر به خالی شدن زیر پی ها و یا نشست آنها شده و باز دچار تخریب می شود و اجزای پل از هم جدا می شوند.
اسماعیلی می گوید: رودخانه ها یک مجرای طبیعی و یک محیط برای زاد و ولد آبزیان بعنوان یک اکوسیستم جانوری است اما امروز با برداشت غیر مجاز شن و ماسه، وقتی رودخانه در موقعیت پل می رود و بستر رودخانه پائین می افتد، عملیات حفاظت پل چون استفاده از شیب شکن پلکانی یا استفاده از سنگ های بزرگ برای ایجاد سطح شیب دار سنگی آغاز می شود که نتیجه آن می شود که دیگر ارتباط رودخانه پائین دست و بالا دست حذف می شود و ماهی نمی تواند در مسیر رودخانه مکان مناسبی برای تکثیر پیدا کند؛ بنابراین رودخانه از چرخه مربوط به آبزی پروری خارج می شود.

دکتر اسماعیلی می گوید: رودخانه ها یک مجرای طبیعی و یک محیط برای زاد و ولد آبزیان بعنوان یک اکوسیستم جانوری است اما امروز با برداشت غیر مجاز شن و ماسه، وقتی رودخانه در موقعیت پل می رود و بستر رودخانه پائین می افتد، عملیات حفاظت پل چون استفاده از شیب شکن پلکانی، یا استفاده از سنگ های بزرگ برای ایجاد سطح شیب دار سنگی آغاز می شود که نتیجه آن این می شود که دیگر ارتباط رودخانه پائین دست و بالا دست حذف می شود و ماهی نمی تواند در مسیر رودخانه مکان مناسبی برای تکثیر پیدا کند؛ بنابراین رودخانه از چرخه مربوط به آبزی پروری خارج می شود.
وی می افزاید: اگر اقدامات شیلات در بحث رها سازی بچه ماهی ها انجام نشود عملا در موضوع مربوط به صیادی به مشکل بزرگی بر خواهیم خورد که نتیجه برداشت شن و ماسه در بحث مربوط به اکوسیستم جانوری از بین بردن فضا و مکان های مناسب برای تکثیر است.
اسماعیلی در ارتباط با ارائه راهکار تصریح کرد: باید مکان های مناسب برای برداشت شن و ماسه آمایش شود ضمن آنکه امروز عمده تمرکز در بخش اصلی رودخانه است و شاخه اصلی رودخانه بیشترین خسارت ها را می بیند از این رو باید در قدم اول مکان هایی را پیدا کرد که کمترین اثرات زیست محیطی را ایجاد می کنند.

وی ادامه داد : باید به سمت کوهپایه و دامنه مکان هایی را پیدا کرد اما این موضوع هزینه بر است و نتیجه اش افزایش هزینه هاست لذا باید در این راستا یارانه هایی پرداخت شود تا معدن دار به فاصله دورتر رفته و بخشی از هزینه هایش تامین شود.

برآیند کلام کارشناسان با توجه به موضوع گزارش برداشت از رودخانه ها، توصیه به برداشت شن و ماسه از سیلاب دشت های غیر فعال، رودخانه های بزرگتر و رودخانه های شریانی است و اینکه باید با برنامه ریزی ومطالعه مدون و هدفمند، مردم و متولیان امر را به سمت پذیرفتن اهمیت موضوع حفظ حریم و بستر رودخانه ها و نگرش علمی در سطوح مختلف رهنمون ساخت.

گیلان دارای ۵۴ رشته رودخانه دایمی است که تعداد ۱۸ رودخانه بنام های سفیدرود، پلرود، شفارود، شلمان رود، زرجوب، گوهررود، پیربازار، پسیخان، سیاه درویشان، ماسوله رودخان، مرغک، دیناچال، لیسار، لمیر، حویق، لوندویل، آستاراچای و آچی رود از لحاظ بیولوژیکی و اکولوژیکی و زیست محیطی از اهمیت ویژه ای برخوردارند.

از سال ۱۳۹۰ و بویژه ۱۳۹۵ به بعد رودخانه های استان هرساله بر اساس دستور العمل ها و بخش نامه های سازمان حفاظت محیط زیست به صورت فصلی توسط آزمایشگاه این اداره کل مورد نمونه برداری و پارامترهای فیزیکوشیمیایی آن آنالیز و با استفاده از نرم افزار شاخص کیفیت رودخانه ها (شاخص کیفیت منابع آب سطحی ایران IRWQsc) در پایان سال گزارش کیفی آن تهیه و نتایج به تفکیک هر رودخانه به سازمان مذکور و دستگاههای ذیربط اعلام می شود.
طول رودخانه های گیلان حدود دو هزار و ۲۰۰ کیلومتر است که ۱۰ رشته رودخانه مهم برای رها سازی تولیدات شیلات گیلان در استان وجود دارد که در آنها امکان مهاجرت انبوه ماهیان استخوانی از جمله ماهی سفید است.