تخریب مادی‌ها، سرآغاز مشکلات زیست محیطی باغشهر اصفهان

دور از انتظار نیست اگر بگوییم روزی اصفهان خالی از سکنه می‌شود. شهری که از شیرۀ جان زاگرس، زاینده‌رود بالنده و شکوفا شده، حالا قربانی مدیریت و مصرف نابخردانۀ منابع آبی و ولع سیری ناپذیری شده که به ساختارهای طبیعی و بوم‌سازه‌های آبی آن، ذره‌ای رحم نشان نداده است.

به‌جرات می‌توان گفت رمز پایداری و سرزندگی دشت اصفهان در تمام سال‌های درازی که از سر گذرانده، حاصل دانش و مهندسی‌ بوده که سازگار با طبیعت از آب و خاک آن بهره‌مند شده است.

مادی‌ها، رگ‌های حیاتی دشت اصفهان، برگرفته از دانش بومی مردم این سرزمین بوده‌اند که حالا با مخدوش شدن و بر هم زدن نظام یکپارچۀ آبرسانی زاینده‌رود، در زوال و نابودی نه تنها از کارکردهایش دور مانده، بلکه دچار سکته در چرخۀ تغذیۀ آب‌های زیرزمینی، اصفهان را با خطرات جدی نشست زمین رو به رو کرده است.

طبیعت اصفهان را اگر موجود زنده‌ای در نظر بگیریم که از قلب تپنده و شاهرگ و شریان‌های گستردۀ زاینده‌رود و شاخه‌هایش مادی‌ها، جان و زندگی می‌گیرد؛ باید گفت این موجود زنده حالا نه تنها قلب سالمی در تن ندارد، که رگهای حیاتی آن هم جا به جا بریده و مسدود شده‌اند؛ رگهایی که به واقع جریان زندگی را در یک گردش و بده-بستان بین آب و زمین و خاک برای اصفهان پایدار می‌کردند.

شهری که حیات و تداوم‌اش را از شریان‌های زاینده‌رود می‌گرفت، حالا با افت سطح آب‌های زیرزمینی با خطر فرونشست مواجه است. مادی‌ها سه کارکرد برای اصفهان داشته‌اند، یکی انتقال آب برای مصرف محله‌های شهر و روستاها و ۲ دیگری، زهکشی و نفوذ پذیری زمین که از سویی موجب رونق کشاورزی و از سویی دیگر تجدید آب‌های زیر زمینی را برای اصفهان به همراه داشته است.

در واقع می‌توان گفت مادی‌ها کارکرد منحصربه‌فردی در پایداری زیست محیطی اصفهان داشته‌اند، که حالا بیشتر از چهل سال است با گسترش توأمان شهر در معابر بتونی و آسفالته ، بزرگراه‌ها و مناطق مسکونی ، این شریان‌های حیاتی از کارکردهای خود بازمانده‌اند. در عین حال در ۱۵ سال گذشته، اقدامات نهادهای شهری برای ساماندهی و احیای دوبارۀ آنها چندان کارساز نبوده و در بسیاری از موارد به زعم کارشناسان حوزۀ آب دیواره سازی‌ها کارکردهای نفوذپذیری و تغذیۀ آب‌های زیرزمینی مادی‌ها را مختل کرده است.

لایروبی مادی‌ها، مالون‌چینی دیواره‌ها، ایجاد آبراهۀ میانی، فضای سبز دوسوی مادی‌ها، مبلمان شهری، لوله‌کشی برای آبیاری درختان، از اقدامات سال‌های گذشتۀ شهرداری برای ساماندهی مادی‌ها بوده است. به‌تازگی مدیریت ساماندهی مادی‌ها توانسته با باز کردن مسیر برخی از مادی‌ها که سال‌ها به واسطۀ ساخت و ساز مسدود بوده‌اند و همین طور با تعامل با آب منطقه‌ای اصفهان به صورت دوره‌ای در مادی‌ها آب جاری کند. اقداماتی که بیشتر توانسته مادی‌ها را به پارک خطی تبدیل کند و نمای بصری آنها را سامان بدهد.

با وجود خشکسالی، ساماندهی مادی‌ها در سال جاری توانسته یکی از کارکردهای مهم مادی‌ها، یعنی انتقال آب را گرچه دوره‌ای تا اندازه‌ای احیا کند. اما انتقاداتی هم وجود دارد؛ از جمله اینکه در ساماندهی مادی‌ها، مقطع ذوزنقه‌ای مادی را که به صورت بهینه آب را انتقال می‌داده به مستطیل تبدیل کرده‌اند و مهمتر از آن دیواره‌چینی‌های سنگی مانع نفوذپذیری خاک شده و کارکرد تقویت آب‌های زیرزمینی توسط مادی‌ها را که در کل شهر پراکنده‌اند مختل کرده است.

کارشناسان می‌گویند اصفهان گرچه با خشکسالی روبه رو بوده، اما هر زمان که آب در مادی‌ها جریان داشته، در عمل نفوذ چندانی به زمین نداشته است و از این جهت آنها برخی از مناطق اصفهان را در معرض نشست زمین می‌دانند.

بنا به گفته کارشناسان امر در باغشهر اصفهان هزار کیلومتر مادی وجود داشت که امروز گفته می‌شود از مجموع ۲۷۰ کیلومتر موجود، ۲۳۰ کیلومتر آن قابلیت استفاده دارد. بر اساس طومار شیخ بهایی، مادی‌ها انتقال آب به دشت اصفهان را بر عهده داشت و آب زاینده رود هم به ۳۳۰ سهم تقسیم‌بندی شد.

با گسترش شهر، شهرنشینی، ازدیاد جمعیت، افزایش جمعیت مهاجر و ساخت و سازهای بی رویه در کنار نابودی بخش زیادی از اراضی زراعی داخل شهر که در گذشته از مادی ها مشروب می شدند، بخشی اعظمی از مادی‌ها و شعبات فرعی آنها نیز از بین رفته است.

بطور کلی در زمان صفویه از سرچشمه زاینده رود تا باتلاق گاوخونی ۱۵۴ مادی و نهر از رودخانه زاینده رود منشعب می‌شد که تعدادی از آنها هنوز هم در محله‌های شهر پابرجاست.

ساماندهی مادی‌ها، آسیب یا احیا

مهدی فصیحی هرندی، پژوهشگر آب به ایرنا می‌گوید: مادی‌ها به اسم ساماندهی، با پوشش‌های بلوکی و مالون‌چینی بیشتر از پیش کارکرد نفوذپذیری شان را از دست داده‌اند و در عمل رواناب شهر به جای اینکه آبهای زیرزمینی را تغذیه کند، به سمتی هدایت و تبخیر می‌شود. از این منظر او معتقد است آنچه شهرداری اصفهان در ساماندهی مادی‌ها انجام داده بیشتر آسیب بوده است تا احیا.

از سویی دیگر یکی از آسیب‌هایی که اساسا کارکرد زهکشی مادی‌ها را مختل کرد، این است که آسفالت و سنگفرش معابر مانع نفوذ آب در هنگام بارندگی و زهکشی مادی‌ها شده است.

فصیحی در این‌ باره به ایرنا گفت: علاوه بر گذردهی آب و انتقال آن به اراضی پایین دست، یکی از کارکردهای مادی‌ها جذب رواناب‌هایی بوده که در زمان بارندگی به زمین نفوذ می‌کرده و حالا تمام معابر شهری آسفات شده و دیگر خاکی برای نفوذ رواناب وجود ندارد.

وی با انتقاد از شیوۀ دیواره‌سازی‌های طرح ساماندهی مادی‌ها افزود: در گذشته میراب‌ها در حاشیۀ مادی‌ها برای جلوگیری از تخریب و حفظ دیواره‌های آنها درختکاری می کردند و این ریشه‌های درختان بودند که خاک و دیواره‌ها را نگه می‌داشتند.

فصیحی آنچه بر سر مادی‌ها آمده را ناشی از تئوری راندمان می‌داند و در مقابل از این دیدگاه دفاع می‌کند که در چرخه طبیعت چیزی را از دست نمی‌دهیم: چرخه طبیعی ورود و نفوذ آب، انتقال آب و مشجر بودن حاشیه مادی‌ها، همه با هم سازگار بوده است. در زمان حاضر اما با دید مهندسی فکر می‌کنیم‌. آب در این روش با راندمان پایین منتقل می‌شود و به همین دلیل هم بدنه‌ها را بتون می‌کنیم تا راندمان انتقال آب را بالا ببریم. در حالی که به ظاهر ممکن است آب بیشتری انتقال داده شود، اما تبعاتش این است که نفوذ آب به سطوح زیرین در این نقاط کاهش پیدا می‌کند و در مقابل برداشت آب زیرزمینی در نقاط دیگر بالا می‌رود.

وی این دیدگاه را تصدیق می‌کند که طبیعت معشوقۀ خطرناکی در قبال خیانت است و نشست زمین در اصفهان شاید جبران خیانتی است که سال‌ها بر طبیعت روا داشته شده است.

این پژوهشگر می‌گوید تبعات رفتار با مادی‌ها خودش را نشان داده و بیشتر هم نشان می‌دهد. اشاره او به نشست زمین و آیندۀ دهشتناکی است که ممکن است مناطق مسکونی و سازه‌های تاریخی شهر را در معرض خطر و آسیب‌های جدی قرار دهد.

این پژوهشگر آب یادآور شد: یکی از دلایل نشست زمین این است که وقتی سطح ایستابی آب پایین می‌رود، لایه‌های خاک فشرده می‌شود و نشست زمین به دلیل برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی اتفاق می‌افتد؛ آب زیرزمینی‌ ای که دیگر حالا تغذیه‌ای از طریق مادی‌ها برایش وجود ندارد.

مادی‌ها در تمام شهر پراکنده بوده‌اند و می‌توانستند محدودۀ شهر را کامل تغذیه کنند. گذشته از آسفالت بودن معابر، فصیحی معتقد است که شهرداری می‌تواند بلوک‌ها و دیوارچپینی‌های مادی‌ها را جمع کند و دوباره در دیواره‌ها به سطح خاک رسید.

از نگاه این پزوهشگر، مادی یک موجود زنده است که باید مرمت شود، اما آنچه بر سر مادی‌ها با دیواره‌چینی‌ها آمده حیات را از اکثر مادی‌ها گرفته است. فصیحی معتقد است، در شکل رفتاری با مادی‌ها دیدگاه طبیعت‌گرایی وجود ندارد و این همان دیدگاهی ست که سدسازی را به اسم جلوگیری از سیلاب ترویج داد.

اختلال کارکرد مادی‌ها، ناپایداری محیط زیستی اصفهان

حشمت‌الله انتخابی پژوهشگر و فعال محیط زیست، زاینده رود و مادی‌ها را به درخت تناوری تشبیه می‌کند که برگ‌های آن از طریق دمبرگ‌ها، سرشاخه‌ها و شاخه‌های اصلی و دستک‌ها یعنی اصلی‌ترین شاخه‌ها تغذیه می‌شوند. گویاتر از این نمی‌توان برای زاینده‌رود و مادی‌ها، جوی‌ها و جدول‌هایی که به قول او تا همین ۶۰ سال پیش، یعنی قبل از حضور پمپ آب و سپس لوله‌کشی و فاضلاب در دهۀ چهل شمسی، آب را به تمام مزارع، باغ‌ها، خانه‌ها، آسیاب‌ها، آب‌انبارها، حمام‌ها، یخچال‌ها، مساجد و مدارس، غسالخانه‌ها و کارگاهاه‌های پیشه‌وران هنرمند اصفهان در تمامی محلات تقسیم می‌رسانده است، مثالی آورد.

انتخابی در ادامه افزود: وقتی می‌گوییم زاینده رود با تمامی شاخابه‌هایش در تمام شهر جریان داشته است، باید توجه داشته باشیم که زاینده‌رود همچون پیکرۀ اصلی یک درخت و مادی‌ها حکم دستک‌های این تنه را داشته‌اند. مادی‌ها مستقیم از زاینده‌رود منشعب می‌شده و جوی‌ها از مادی‌ها و بعد جدول‌ها از جوی‌ها جدا می‌شدند، تا به مزارع و باغ‌ها و خانه‌ها و تمامی واحدهای ذی‌نفع آب‌بر که از آن نام بردیم، برسند.

یازده مادی در پهنه اصفهان، از محله‌ها تا روستاها

انتخابی دربارۀ پراکنش مادی‌ها و آبرسانی در گسترۀ محله‌ها و روستاهای اطراف اصفهان توضیح داد: چهار مادی در جنوب رودخانه از زاینده‌رود جدا می‌شد. مازاد آب مادی "هزارجریب" بعد از گذر از کاخ فرح‌آباد و باغ هزارجریب به باغ‌ها چهارباغ بالا می‌رسیده است. پایین‌تر از مادی هزارجریب مادی "شایج" قرار داشت که تقریبی از پوزۀ کوه‌دُنبه جدا می‌شد و محله‌های دستگرد، مارنان، جلالان، دنارت، فرح‌آباد، حسین‌آباد، سیچون، میرقون(مهرگان) تا کوله‌پارچه و شهرز را سیراب می‌کرد و حتی غسالخانۀ تخت‌فولاد از لَت آبِ دویست‌ و پنجاه که آخرین لَت یا مَقسم این مادی بوده آب می‌گرفته است.

وی گفت: نزدیک‌تر به روخانه مادی "نایج" وجود داشت که محله جلالان ، مارنان، محله‌های سه‌گانۀ جلفا، قینون، مهرگان، سیچون و چهار باغ بالا، سعادت‌آباد تا جنوب شهرستان را سیراب می‌کرد. مادی دیگر نهر آسیاب‌ عبدالله‌خان است که اکنون در شرق پل وحید به زاینده‌رود می‌ریزد.

این پژوهشگر با اشاره به هفت مادی شهر اصفهان در شمال زاینده‌رود افزود: پایین‌ترین و نزدیک‌ترین مادی به رودخانه، مادی "نیاصرم" است که از محل پل مارنون از زاینده‌رود جدا می‌شود و به بیش از سی روستا و مزرعه تا محله‌های اطراف خوراسگان می‌رسد. مادی "فرشادی" بیش از بیست آبادی را در شرق اصفهان آبیاری می‌کرده است. بعد از آن مادی فَدَن است که می‌توان گفت قسمت اعظم شمال شهر اصفهان قدیم روی شاخه‌های متعدد این مادی شکل گرفته است.

به روایت انتخابی مادی"ناجوان" محلۀ ناژوان را تا نزدیک محلۀ لنبان آبیاری می‌کرد و بعد مادی "تیران آهنگران" رو به سوی شمال شرق اصفهان می‌رفت. بعد از آن مادی "شاه کبیر" معروف به "جوی‌شاه" است که در زمان شاه‌عباس صفوی احداث شد و با ۶ لَت، باغ‌ها و کاخ‌ها و مساجد و منازل محلۀ نو احداث صفوی را در قلب شهر سیراب می‌کرد. "قُمش" یا "غُمش"، هفتمین مادی بود که در شرق و شمال شرق اصفهان، محله های مثل لُنبان، الیادران، جوزدان، برزان، فردوان و بیدآباد را آبیاری می‌کرد.

آن‌طور که انتخابی می‌گوید، مادی "فَدَن" بیشترین نقش را در شکل‌گیری شهر اصفهان قدیم داشته و "نیاصرم" و "فرشادی" بیشترین روستاهای متصل به شهر اصفهان را سیراب می‌کردند.

وی در گفت ‌و گو با خبرنگار ایرنا افزود: نظام مدیریت یکپارچۀ زاینده‌رود مبتنی بر دانش بومی، تاریخی حداقل ۲ هزارساله دارد و با مدیریت مردمی تا همین چند دهۀ پیش با نظامی به تمام معنی پایدار تدوام داشت. این تداوم بهره‌وریِ پایدار همۀ ذی‌نفعان (مردم، کشاورزی، صنایع کوچک، محیط زیست و حیات شبکۀ آبرسانی) همان چیزی است که امروزه از آن با عنوان "پایداری زیست‌بومی" یاد می‌کنیم.

وی همچنین یادآور شد: تمام روستاهای اولیه شهر اصفهان بر اراضی آبخور زاینده‌رود و شبکۀ طبیعی مادی‌ها و انشعاب‌های آن قرار گرفته‌اند. این روستاها با تکیه بر اقتصاد کشاورزی هزاران سال به حیات خود ادامه داده‌اند. همچنین اصفهان سدۀ دوم هجری از پیوستگی تعدادی از همین روستاها که به محله های شهر تبدیل شده‌اند، شکل گرفته است؛ بنابر این احیا و باز زنده‌سازی مادی‌ها با برگرداندن حقابۀ مادی‌ها و جریان دائمی آب در زاینده‌رود و مادی‌ها امکان‌پذیر است.

آنچه انتخابی از ارتباط ارگانیک مادی‌ها با شهر اصفهان و نظام دقیق و برنامه‌ریزی شدۀ تقسیم آب می‌گوید نشان می‌دهد برآیند خشک شدن زاینده رود و مادی‌ها می‌تواند به ناپایداری زیست‌بوم اصفهان منجر شود.

نتیجۀ چهل میلیارد تومان هزینه ساماندهی مادی‌ها

در حالی که مسئولان شهرداری اصفهان از هزینه‌های چهل میلیارد تومانی برای ساماندهی مادی‌ها می‌گویند، باید در نظر داشت تا زمانی که جریان آب در زاینده‌رود تداوم نداشته باشد، صرف این هزینه‌ها در تبدیل شدن مادی‌ها به پارک خطی با همه انتقاداتی که به این طرح وجود دارد، نمی‌تواند چاره‌ای برای احیای مادی‌ها و نقش آنها در پایداری زیست بومی باشد.

به گفتۀ رییس ادارۀ انهار و مادی‌های شهرداری اصفهان، از سال ۷۹ به بعد با خشکسالی‌های پی در پی بیشتر مادی‌ها با حاشیه‌های درختان قدیمی در مناطقی مثل ناژوان، منطقۀ ۹، قسمت هایی از منطقۀ ۱ و ۲ اصفهان خشک بوده‌اند و شهرداری حالا توانسته در این شرایط بیشتر از نود درصد از مادهای شهر را لوله‌کشی کند و بدین واسطه تعدادی از درختان را زنده نگه دارد.

همچنین شهرداری مسیر برخی از مادی‌ها از جمله مادی فدن و فرشادی را که سال‌ها مسدود بوده، باز کرده و از ابتدای امسال با تعامل شرکت آب منطقه ای در آنها آب جاری کرده است.

سید جلال عمرانی با اشاره به آزادسازی مسیر مادی فدن در خیابان طالقانی و همین طور آزادسازی مادی فرشادی در زیر شترگلوی بزرگراه بزرگمهر به ایرنا گفت: قسمتی از مادی "کِیِ رهنان" در خمینی‌شهر مسدود شده بود که در تلاش هستیم این مسیر باز شود و آب تا آخر رهنان برود. سردهانۀ مادی شایج نیز در خیابان نیروگاه مسدود است و اهالی و کشاورزان پیگر هستند تا هرچه زودتر این سردهانه اصلاح شود.

وی در مقابل این دیدگاه که بدنه سازی‌ها در طرح ساماندهی مادی‌ها مانع نفوذپذیری خاک شده افزود: در طراحی بدنه مادی‌ها دیوارها از سنگ مالون و خیلی کم از بلوک، به ارتفاع ۶۰ سانتی متر و یا ده سانتی متر بالاتر از داغ آب انجام شده، اما در هیچ نقطه‌ای از مادی‌ها کف‌سازی نشده چرا که حیات مادی به سفره‌های آب زیرزمینی است.

عمرانی می‌گوید در حد سه یا چهار نقطه در اصفهان، در محدودۀ بیدآباد و چشمۀ باقرخان که کف مادی به نوعی در زیر زمین خانه‌های قدیمی قرار دارد تا مسافت بیست یا سی متری شفتۀ آهک و نه بتون ریخته می‌شد، که امسال این کار انجام نشد و با گذاشتن لوله ۵۰۰ آب در مادی جاری می‌شود به شکلی که وارد خانه‌ها نشود.

این مسوول شهرداری اصفهان افزود: عرض مادی‌ها در برخی مناطق سه متر و در برخی دیگر تا شش متر می‌رسد، کف مادی خاکی است و ما به نفوذپذیری آن اعتقاد داریم، اما بدنه مادی‌ها نفوذپذیر نیست.

در مادی‌های مناطق کشاورزی و روستایی بدنه‌چینی وجود ندارد و دیواره‌ها شیب معمول خودشان را دارند، اما در مناطق مسکونی و شهری اصفهان، به دلیل برخی معضلات مثل وجود موش و البته در راستای تبدیل شدن به پارک خطی در قالب طرح سامان‌دهی ، دیواره‌های مادی‌ها مالون‌چینی شده‌اند. ساماندهی مادی‌ها اما در همین مناطق شهری فراتر از منظر بصری، این رگهای حیاتی شهر اصفهان را با مشکلاتی چون کاهش نفوذپذیری و اختلال تقویت آب‌های زیر زمینی مواجه کرده است.

در حالی که جریان آب در زاینده رود تدوام ندارد و مادی‌ها با مشکلات عدیده کارکردهایشان را از دست داده اند، پایداری زیست‌بومی اصفهان برهم خورده و معلوم نیست در دراز مدت چه آینده‌ای می‌توان برای اصفهان متصور بود. به‌واقع تاب‌آوری زیست‌ بوم‌های اصفهان تا کجاست؟! آیا اصفهان با این همه عقبۀ قدمت و فرهنگ و شکوفایی می‌تواند بار این همه جفا به میراث طبیعی‌اش را تحمل کند؟ یا قربانی تخصیص‌های بی‌حد و حصر و برداشت‌های قانونی و غیر قانونی از منابع آبی از جمله زاینده‌رود و عاقبت محتوم فرونشست خواهد شد؟!

مادی در لفظ فارسی قدیم به معنای ممر و مجرای آبی بوده که از رودخانه کوچکتر و از نهر بزرگتر است و این واژه در گویش اصفهانی به نهرهای فراخ و گشاده‌ای گفته می‌شود که برای آبرسانی از رودخانه زاینده رود به اطراف این شهرستان منشعب می شده است.
برخی از پژوهشگران، سابقه و قدمت و جه تسمیه مادی‌های اصفهان را برگرفته از واژه عربی "ماء الوادی" و برخی دیگر پیدایش این واژه را به اردشیر بابکان و سلسله ماد مرتبط می‌دانند.
بر همین اساس و بر طبق متون تاریخی و یافته‌هایی که از تمدن‌های مختلف در جلگه اصفهان به دست آمده سابقه و قدمت احداث مادی‌ها به قبل از صفویان و به قرن های پیش از اسلام باز می‌گردد.
وجود تمدن‌های مختلفی چون ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی در محدوده شهر اصفهان سابقه و قدمت مادی‌ها را تایید می‌کند زیرا شکل‌گیری این تمدن‌ها با آب و حاصلخیزی زمین ارتباط داشته و حیات اهالی شهر را تضمین می‌کرده است.

کلانشهر اصفهان افزون بر ۲ میلیون نفر جمعیت دارد.