کاربست سه قاعده فقهی برای حل تعارض «اقتصاد» و «سلامت» در دوران کرونا
پژوهشگر فقه اسلامی ضمن اشاره به سه قاعده راهگشا برای حل تعارض میان اقتصاد و سلامت در دوران کرونا، تصریح کرد: این طور نیست که در هر شرایطی اهمیت جان انسان از اهمیت مسائل اقتصادی بیشتر باشد؛ چراکه اگر نظام اجتماعی تحت تاثیر قرار بگیرد بسیاری از خانوادهها دچار مشکلاتی نظیر فقر و فلاکت میشوند.
یکی از مسائلی مهمی که در غالب کشورهای درگیر با ویروس کرونا ایجاد شده، مسئله اولویتبندی میان اقتصاد و سلامت است. برخی بر این باورند که سلامت شهروندان از اولویت برخوردار است و شیراط قرنطینه در کشورها باید تا پایان اپیدمی کرونا استمرار پیدا کند. در مقابل، برخی معتقدند به گردش درآمدن چرخه اقتصادی جامعه از اهمیت بیشتری برخوردار است و نباید به خاطر مقابله با کرونا، فعالیتهای اقتصادی را تعطیل کرد.
این مسئله از منظر فقهی قابل بررسی است؛ چراکه در فقه شیعی به طور مبسوط در ارتباط با ضرورت حفظ نظام که یکی از شئون آن، فعالیت اقتصادی، سخن گفته شده است. مضاف بر آن ادله لزوم حفظ جان، جایگاه ویژهای را در فقه اسلامی به خود اختصاص داده است. حال اگر میان این دو امر، یعنی حفظ جان و حفظ نظام، دوران شکل بگیرد، بر اساس ضوابط و قواعد کلی حاکم بر فقه، باید کدام یک از این دو را اولویت بخشید.
حجتالاسلام مهدی پورحسین در گفتوگو با ایکنا، به تبیین این مسئله پرداخت و اظهار کرد: این مسئله، معضلی است که برای هر نظامی به ویژه نظام دینی ایجاد شده است؛ چراکه از یک سو سلامت شهروندان اهمیت دارد و از سوی دیگر نظام اقتصادی کشور باید محفوظ بماند. ابتدا یک مقدمه بیان میکنم؛ از نظر منطق دینی، ارزش انسان روشن است و خداوند در قرآن تصریح کرده است که به انسانها کرامت بخشیده است. روشن است این کرامت مربوط به همه انسانها با هر عقیده و مسلکی است. از سوی دیگر نسبت به اهمیت جان انسانها قرآن تصریح دارد: «مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا» (سوره مائده/ آیه 32).
وی افزود: به موجب این آیه اگر کسی بی دلیل جان دیگری را از بین ببرد گویی همه انسانها را از بین برده است. در مقابل، اگر جان یک انسان را حفظ کند، انگار جان همه انسانها را حفظ کرده است. این یک مبنای دینی است و اگر در ادامه نکاتی عرض میکنم به این معنا نیست که انسان در نزد ما ارزش و جایگاهی ندارد. برای رفع این مشکل به لحاظ فقهی یا باید به ادله شرعی اولیه مراجعه کرد؛ یعنی آیات و روایات، که البته آیه یا روایتی در این زمینه وجود ندارد و دست فقیه از آیات و روایات در این موضوع خالی است تا بتواند بر اساس ادله اولیه این مشکل را حل کند. در نتیجه فقیه ناچار است به اصول و قواعدی که در این زمینه است، مراجعه کند تا بتواند تصمیم صحیحی در این خصوص بگیرد.
این پژوهشگر فقه اسلامی با بیان اینکه در اینجا چند قاعده قابل استفاده است، اظهار کرد: اولین قاعده مسئله ضرر است. چون در دین اسلام ضرر ممنوع شده است و در احکام اسلام هم ضرر وجود ندارد؛ لذا در اینجا باید ضریب احتمال و درصد ضرر را در هر دو طرف مسئله، یعنی اقتصاد و سلامت، در نظر گرفت و هر طرفی که احتمال ضرر ناشی از آن بیشتر باشد، ترجیح داده شود. یک زمان ممکن است جان انسانها ترجیح داده شود و یک زمان ممکن است مسائل اجتماعی و نظام اجتماعی مورد ترجیح قرار بگیرد.
وی تصریح کرد: قاعده مهمتری که در این زمینه وجود دارد و به نظرم کاملا منطبق با قضیه ماست قاعده اهم و مهم است. بر اساس این قاعده هر کدام از دو موضوع سلامت و اقتصاد که اهمیتش بیشتر باشد، باید ترجیح داده بشود. از نظر ابتدایی ممکن است کسی بگوید اهمیت جان انسان مهمتر از اهمیت مال و مسائل اقتصادی است، ولی به نظر میرسد با یک دقت فقهی و یک دقت عقلی این طور نیست که در هر شرایطی اهمیت جان انسان از اهمیت مسائل اقتصادی بیشتر باشد.
پورحسین با بیان اینکه باید بررسی کرد در اثر کرونا سلامت انسانها چه مقدار در معرض خطر قرار میگیرد و متقابلاً نظام اجتماعی چه مقدار تحت تأثیر قرار میگیرد، اظهار کرد: اساسا حفظ نظام اجتماعی موجب حفظ جان انسانها میشود و اگر نظام اجتماعی تحت تأثیر قرار بگیرد بسیاری از خانوادهها دچار مشکل میشوند، دچار فقر و فلاکت میشوند. عقلای عالم در این شرایط طبعا نظام اجتماعی را مقدم میدانند البته مشروط به آنکه خطری که در طرف دیگر وجود دارد آن مقدار نباشد که با خطر نظام اجتماعی مقابله کند.
مؤلف کتاب «فقه زندگی؛ برگرفته از آرای فقهی امام موسی صدر» ادامه داد: مبنای این کار از سوی دیگر به تعارض منافع جامعه و منافع فرد برمیگردد. وقتی امام حسین(ع) مشاهده کرد که جان خود و خانوادهشان در برابر منافع جمع و منافع اسلام قرار گرفته است، به صورت خیلی روشن جان خود را به خطر انداخت تا بتواند از اصل جامعه و اصل دین محافظت بکند. امام خمینی(ره) در برخی مباحثش به این نکته پرداخته و تصریح دارند: «تمام انبیا برای اصلاح جامعه آمدهاند، تمام. و همه آنها این مسئله را داشتند که فرد باید فدای جامعه بشود. فرد هرچه بزرگ باشد ـ بالاترین فرد که ارزشش بیشتر از هر چیز است در دنیا ـ وقتی که با مصالح جامعه معارضه کرد این فرد، باید فدا بشود. سیدالشهدا(ع) روی همین میزان آمد، رفت و خودش و اصحاب و انصار خودش را فدا کرد؛ که فرد باید فدای جامعه بشود».
وی گفت: امام خمینی(ره) به روشنی تأکید میکند که گاهی حفظ منافع جمع، از حفظ جان بهترین افراد بهتر است. البته باید ببینیم کجا باید فرد مقدم باشد و کجا باید جامعه مقدم باشد. گاهی شیوع بیماری آن قدر زیاد است که جان هزاران نفر را تهدید میکند. در این شرایط باید برخی مسائل اجتماعی و برخی اماکن و اجتماعات مذهبی را تعطیل کنیم تا جان انسانها محفوظ بماند، ولی در یک شرایطی حفظ جان تعداد کمتری از انسانها در مقابل حفظ اجتماع و نظام اجتماعی که خودش مرجعی برای حفاظت از انسانهاست قرار میگیرد که در آنجا جامعه را ترجیح میدهیم.
تشخیص ترجیحات کار فقیه نیست
پورحسین تأکید کرد: نکته آخر اینکه چه کسانی باید ضریب احتمالی که در قاعده اول عرض کردم و اهم و مهمی که در قاعده دوم بیان کردم و همچنین ترجیح منافع جامعه به منافع فرد را محاسبه کنند و نظر بدهند. اینجا تصمیمات فردی جواب نمیدهد و حتی یک فقیه نمیتواند بگوید که نظر من این است؛ بلکه باید کارشناسان مختلف از حوزههای مختلف با محاسبات دقیق و علمی این ترجیحات را بررسی کنند. این امر نیاز به اعتماد عمومی و جلب اعتماد مردمی دارد تا وقتی دولت یک تصمیمی را بیان میکند مردم بدانند در این تصمیم منافع فردی و جناحی مطرح نیست.
وی در پایان به نقش سیره عقلا در این زمینه اشاره کرد و گفت: هر سه قاعدهای که عرض کردم جزء قواعد عقلی است. بر این اساس سیره عقلای عالم در حل این مسئله، خود یک نشانه است که میتواند به ما کمک کند تا ما هم تصمیم درستی بگیریم. اگر بر اساس همین قواعد تصمیمی بگیریم که عقلای عالم عکس آن عمل کردند، باید در محاسبات خودمان تردید کنیم. اگر هم محاسبه دقیق عقلی انجام میدادیم باید تصمیماتمان با سایر عقلا هماهنگ میبود؛ چراکه سایر کشورها هم جان انسانها برایشان مهم است، مسائل اقتصادی هم برایشان مهم است. پس حتماً باید از تجربه بشری در این زمینه استفاده کنیم.
انتهای پیام