اهمیت وگستره زیست فناوری وفقه آن/جنگ شناختی؛جدیدترین شیوه جنگاوری

به گزارش خبرنگار مهر، متن پیش رو گزارش مشروح اولین جلسه از درس خارج فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک است که توسط آیت الله رشاد به صورت آنلاین برگزار می‌شود؛

اشاره:

آنچه پیش روی خوانندگان ارجمند قرار دارد، سلسله مباحثی است برگرفته از دروس خارج فقه آیت الله رشاد که تحت عنوان «فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک» (فقه التکنولوجیا الحیویة و الحرب البیولوجیة)، هفت صبح روزهای زوج، در مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضای تهران ارائه می‌شود. این دروس به صورت برخط (آنلاین) از طریق شبکه ایشیا (مدرسه فقاهت) قابل دریافت است.

‌بسم الله الرحمن الرحیم

تعریف، موضوع، گستره، اهمیت و منطق مسأله‌شناسی فقه مهندسی ژنتیک

جلسه گذشته، درباره ضرورت پرداختن به مباحث «فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک»، پاره‌ای نکات را عرض کردیم. اکنون لازم است اجمالا به بیان «تعریف»، «موضوع»، «گستره»، «اهمیت» و «منطق مسأله‌شناسی» فقه مهندسی ژنتیک بپردازیم، لهذا باید چند نکته را به عنوان امور مقدماتی طرح کنیم. علت بیان این امور، در این نکته نهفته است که «تعریف»، «موضوع»، «گستره»، «اهمیت» و «منطق مساله‌شناسی» فقه مهندسی ژنتیک در گرو توضیح آنهاست؛ و البته موضوع‌شناسی نقش محوری را در این مباحث دارد؛ زیرا هر چهار مسأله «تعریف»، «گستره»، «اهمیت» و «منطق مساله‌شناسی» فقه مهندسی ژنتیک به نحوی به موضوع آن ارجاع می‌شود.

لهذا قبل از بیان این سه جهت اول باید موضوع شناسی را طرح کنیم، موضوع شناسی اهمیت فوق العاده ای در فقه دارد. در واقع بیان این امور مقدماتی به ما کمک می‌کند تا موضوع این قسم از فقه را بشناسیم. چرا که موضوع، موضوع جدیدی است و قبل از آن که موضوع شناخته شود، ورود در بحث از حکم و بیان فروع دور از صواب است. چه آن که موضوع سهم بزرگی در تولید فروع فقهیه و صحت آرا فقهی دارد، و درستی نظرات فقهی در هر بخشی از فقه در گرو موضوع شناسی است. از این جهت عرض کردیم ناچاریم سه الی چهار امر تمهیدی و مقدماتی را پیش از ورود در بحث اصلی -که از مباحث مبنایی شروع خواهد شد و سپس وارد مسائل و فروع فقهی خواهیم شد، - مطرح کنیم.

همین جا تاکید می‌کنیم که بحث "جنگ بیولوژیک" و الحرب البیولوجیة یکی از فروع مهم و محوری زیست فناوری و التکنولوجیه الحیویه است و احکام آن نیز ذیل این قسم فقه مورد بحث قرار خواهد گرفت. البته واضح است اگر موضوع دروس فقه الجهاد هم بود، مبحث جنگ بیولوژیک و تولید، نگهداشت، بیع و شراء و کاربرد سلاحهای بیولوژیک را باید در خلال آن طرح می‌کردیم.

سه نکته‌ای که به مثابه نکات مقدماتی بحث خواهیم کرد عباتند از:

نکته اول شناخت این دو ترکیب و دو عنوان است: عنوان «التکنولوجیا الحیویه» و ترکیب‌ها و واژگان کلیدی دیگری است که در فهم این قسم از فقه نقش اساسی دارند. و نیز شناخت ترکیب و عنوان "الحرب البیولوجیه" است. در کنار توضیح این دو عنوان، به ماهیت هر یک از اینها و به بیان عرصه‌هایی که این دو عنوان در آنها به کار می‌روند، به تعبیری قلمرو این دو عنوان و احیاناً انواع و اقسام آنها نیز می‌پردازیم.

امر دومی که (به مثابه دومین نکته مقدماتی) توضیح خواهیم داد، اهمیت زیست فناوری و عرصه‌های آن است، و در ذیلِ بیان اهمیت اصل التکنولوژی الحیویه و زیست فناوری، به بیان اهمیت فقه زیست فناوری نیز خواهیم پرداخت.

اهمیت منطق تولید مسأله و ساختاربندی در فقه

و امر سومی که (به مثابه سومین نکته مقدماتی) توضیح خواهیم داد روش ما در دست یابی به فروع فقهی و ساماندهی مباحث این قسم از فقه است. این حوزه پیش از این مورد بحث نبوده تا کسانی از سلف، مسائل آن را بیان کرده باشند و ما هم ذیل بیان آن بزرگان اگر نظری داریم عرض کنیم. دلیل عمده و مهم اینکه مثلاً در دروس خارج، عروه سید یزدی (قدّه) را مبنا قرار می‌دهند این است که مرحوم سید، تقریباً در هر بابی فروع را استقرا و استقصاء کرده و اکنون مشخص است چه مسائلی در هر باب مطرح است و فقیه نظرخود را در خصوص آن مسائل طرح و ارائه می‌کند. یکی از علل اصلی اینکه فقهای ما بیشتر مایلند به شرح نگاری و تعلیقه زنی ذیل آثار سلف بپردازند تا متن نگاری جدید و مستقل، همین جهت است. کتابی مانند شرایع که شرح و تعلیقه فراوانی دارد، این است که مرحوم محقق حلی در شرایع به یک طراحی ساختار منسجم و استقصای فروع و مسائل فوق العاده ارزشمند دست زده که فقهای پس از خود را از صرف وقت در این زمینه‌ها بی نیاز کرده است.

در نتیجه فقها سراغ فروعی که محقق مطرح کرده و رأی ایشان و آرا دیگری که ذیل رأی ایشان مطرح شده می‌روند و آنها را مورد بررسی قرار می‌دهند، سپس از میان آنها را یکی را انتخاب می‌کنند (رأی مختار) یا رأی جدیدی را ابداع می‌کنند (رأی مخترع و مقترح). اما در بابی که هنوز پیشینه معرفتی و علمی ندارد و کسی راجع به آن وارد بحث راجع به آن نشده، تبعا تولید فروع طبعاً کا ر بسیار دشواری است. ما باید ما یک منطقی را پیدا کنیم بیابیم و بر اساس آن، این منطق فروع آن را، آن باب را تولید کنیم. در این جهت، ما امر سوم را بحث خواهیم کرد تحت عنوان "الامر الثالث: منهجیه تنسیق بحوث فقه التکنولوجیه الحیویه و الحرب البیولوجیه" بحث خواهیم کرد.

ما در واقع آن باید منهج و منطق تولید و صورت بندی مباحث فقه زیست فناوری و جنگ بیولوژیک را باید توضیح بدهیم که چگونه ما بنا ست به گستره مسائل قابل طرح و در ذیل این عنوان دست پیدا کنیم. این امور را به عنوان امور مقدماتی باید لاجرم و لامحاله بحث کنیم. بنابر این از فضلا و دوستانی که در این جلسه بحثی مجازی حضور مجازی دارند توصیه تقاضا می‌کنم یک مقداری حوصله بفرمایند که تا بتوانیم این مقدمات را عرض کنیم که و زمینه برای ورود در مباحث اصلی یعنی فروع فقهیه این عنوان فراهم شود.

نکته اول: شناخت ماهیت زیست فناوری، ابعاد و اقسام آن

اما نکته اول: "الامر الأول: التعرف علی العنوان و التراکیب المفتاحیه للمبحث". تکنولوژی، تکنولوژی حیوی "التکنولوجیه الحیویه" در واقع عنوان شایع‌تری است که ما انتخاب کردیم برای بحث راجع به این مسئله مهم انتخاب کرده ایم. ولی این ترکیب، معادل‌ها و برابرنهاد های دیگری هم این ترکیب در زبان عربی و در زبان‌های دیگر دارد. در واقع، گاه از "التکنولوجیهژی الحیویه" به "الهندسه الوراثیه" و " التقانة الحیویة" یا «التقَنیّة الحیویة» تعبیرمیکنند. واژه"تکنولوجی" را در زبان عربی تغییر دادند و "التقانه" یا التقَنیّه را ۱۸:۳۰ را ساخته اند.. یعنی لفظ انگلیسی تکنولوژی را، تعریب کرده اند و "التقنیه" یا التقانة تلفظ می‌کنند. گاه به ازهمین عنوان به "بیوتکنولوجی". و گاه "بایوتکنولوجی" نیز تعبیر می‌شود. که البته این کلمه دوم به اصطلاح و لفظ فرانسوی نزدیک تر است. این کلمه یا به تکنولوژی یا بیو ۱۹ و گاهی گویی ترخیم می‌کنند می‌گویند: "بیوتک" biotech درفارسی هم گاهی اهل فن گاهی از این واژه استفاده می‌کنند. در انگلیسی هم این تعبیر بیوتکنولوژی Biotechnology رایج هست است.و درفارسی هم فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای این عنوان، واژۀ زیبای "زیست فناوری" را جعل کرده است. اینها واژه‌های معادل و مترادفی است که برای عنوان بحث ما یعنی "التکنولوجحیه الحیویه" شایع است و به کار می‌رود.

تعریف سنتی زیست فناوری

زیست فناوری (یا هما ن التکنولوجیه الحیویه) یک تعریف محدود، و می‌توانیم بگوییم سنتی و قدیمی دارد که در آن به یک قلمرو محدودی اشاره می‌کند. یعنی اون کاربرد قدیمی تر و مقدم تری که این واژه داشته یک دایره محدودی را شامل می شده است. چون زیست فناوری چنان که به اجمال اشاره کردیم، یک پیشینه تاریخی طولانی دارد. چون درحقیقت هرگونه مهندسی عناصر زیستی را با به زیست فناوری می‌توانیم تعبیر کنیم. لهذا بنابراین، صورتهای قدیمی‌تر زیست فناوری که به هزاران سال پیشتر بین بشر باز می‌گردد و صورتهای ساده و اولیه آن در بین بشر رایج بوده است.

مثلاً بشر در تولید بعضی از مثلاً نوع غذاهایی چون پنیر یا ماست که تولید می کرده بشر مثل پنیر مثل ماست، اینها در حقیقت از نوعی زیست فناوری استفاده می کرده است. آن ماده‌ای که در مخمرهایی که در واقع برای مثلاً تهیه مثلاً خمیر نان، یا پنیر، یا ماست، ترشیجات و امثال اینها به کار می رفته، در حوزه تولید ترشی‌ها و تولید ترشیجات در حقیقت بشر از نوعی زیست فناوری ساده استفاده می کرده است. این عمل و فناوری در واقع یک پیشینه تاریخی چند هزار ساله دارد. این عمل و این در واقع فناوری ولی خب در عصر ما این فناوری در مراحل مختلف تحولات بسیاری را تجربه کرده است. در یک مرحله متاخر و ماقبل اخیر، عمدتاً زیست فناوری اطلاق می شده به آن فعالیت‌هایی که در آن از طریق دست‌کاری و ترکیب ژنها و عناصر زیستی، به تکثیر و تغییر موجودات زنده اقدام می شده اطلاق می شده است.

موجودات زنده هم که داریم عرض می‌کنیم شامل هم انسان، هم حیوان هم و نبات می‌شود. یعنی حیات نباتی و قلمرو گسترده‌ای در حوزه زراعت، اصلاح، تعدیل و احیاناً ارتقا نباتات هم مشمول زیست فناوری است. درواقع، تکثیر درواقع فناورانه موجودات و کائنات زنده، احیاناً استنساخ احیاناً حیوان و نبات، برگرفتن یک سلول در یک فرایند علمی، آن را بار آوردن و از آن ساخت موجود مشابه از آن که را ساختن اصطلاحاً به آن استنساخ می‌گویند استنساخ این را در زیست فناوری اراده می‌کردند. احیاناً بعضی از بیماری‌هایی را که با اعمال فرایند زیست فناوری بهبود می‌بخشیدند این را جزو عناصر زیست فناوری و "التکنولوجیه الحیویه" می‌دانستند و زیست فناوری عمدتاً به این نوع امور اطلاق می شده است. به این نوع امور، برای دفع، رفع و علاج امراضی که احیاناً در انسان، احیاناً یا در حیوان، و یا در نبات یا در محیط زیست پیدا می‌شد برای دفع و رفع این امراض آن فرایندی را که اعمال می‌کردند آن را زیست فناوری تعبیرمی کردند.

به تعبیر عربی ان تغنیات "تقَنیّات شیفرة الوراثیة" ۲۴:۱۳ همینی همان که بیشتر ما امروز در زبان رایج از آن به دی ان ای (DNA)تعبیر می‌کنیم و در عربی به آن ۲۴:۲۹ " تقَنیّات شیفرة الوراثیة " تعبیر می‌کنند یا گاهی از آن به "الماده الوراثیه" یا "الرمز الجینی" یا کد ژنتیکی هر موجود زنده از جمله انسان تعبیر می‌شود. اینکه در شناسایی مثلاً فرض کنید افراد می‌گویند که دی ان ای او را آزمایش کنیدو، بررسی کنید کنیم، یعنی کد ژنتیکی او را بشناسیم و رمز ژنی او را کشف کنیم و فرض کنید ببینیم که مثلاً این دستی که قطع شده مال این بدن است و این جسم مال فلان شخص است این هم بخشی از درواقع زیست فناوری و التکنولوجیه الحیویه در دوره متأخر قلمداد می شده است. در نتیجه تعریف را بر اساس این موضوعات ارائه می‌کردند. بر اساس این موضوعات ارائه می‌کردند ولی اما الان در زمان حاضر، چون قلمرو این حوزه معرفتی و علمی و عملی بسیار بسیار وسیع شده، دیگر به موضوعات خصوصاً، اشاره نمی‌شود به موضوعات محدود اشاره نمی‌شود؛ چرا که موضوعات محدود چون قلمرو عرصه‌های کاربرد زیست فناوری بسیار گسترده‌تر از آن شده است که بتوان عرصه‌های آن را بر اساس این مسائل، به تعبیری عرصه‌ها، آن را تعریف کرد.

تعریف جدید زیست فناوری

بنده با مراجعه به مقالاتی که اهل فن کما بیش در این زمینه اهل فن نوشته اند این تعریفی را تنظیم کرده ام. که عرض می‌کنم، عبارت آن را عرض می کردمکرده و توضیح می‌دهم خواهم داد: «کل التطبیقات التکنولوجیة التی تستخدم الکائنات الحیة او مشتقات‌ها لإنتاج و تعدیل فی مختلف مجالات الحیاة لأغراض صحیة و طبیّة او صیدلانیة و دوائیة او زراعیة ۲۶:۵۱ و غذائیة، او بیئیّة و أمنیّة، او عسکریّة و دفاعیّة، و ما شاکل»

در واقع زیست فناوری عبارت است از «هر گونه عملیات و فرایندی که فرایند فناورانه ای که سعی می‌کند موجودات زنده و موجودات متعلق و مشتقِ به عناصر عناصر زنده، مشتقات عناصر زنده را برای تولید یا اصلاح و تعدیل و ارتقا در عرصه‌های مختلف حیات و در زمینه‌های مختلف انجام بشود دهد». در عرصه‌های مختلف حیات و در زمینه‌های مختلف که بعداً راجع به آن صحبت می‌کنیم.

ماهیت و قلمرو زیست فناوری

عرصه‌های مختلفی که زیست فناوری در آنجا به کار می‌رود و اون ان می‌شود بسترهای بحث‌های فقهی می‌شود (و ابواب فقه زیست فناوری را تشکیل می‌دهد). یعنی ما باید احکام آن عرصه‌ها و کاربرد زیست فناوری در این عرصه‌ها انها را مشخص کنیم و بیان کنیم در مختلف مجالات حیات با اهداف گوناگون، گاه با هدف بهداشتی و درمانی گاه با هدف تولید دارو، گاه با هدف اصلاح زراعت و گیاهان و درختان، گاهی با هدف اصلاح، و ارتقا یا تولید نوعی غذا یا با هدف اصلاح و حفاظت محیط زیست، یا با هدف امنیتی یا با اهداف نظامی و دفاعی این فرایند انجام شود. این درواقع، می‌شود تعریف جامع و وسیع زیست فناوری "کل التطبیقات التکنولوجیه التی تستخدم الکائنات الحیه او مشتقات‌ها لإانتاج و تعدیل فی مختلف مجالات الحیات لأغراض صحیه و طبیه، او صیدلانیه و دوائیه، او زراعیه ۲۸:۵۱ و غذائیه، او بیئیه و أمنیه، او عسکریه و دفاعیه و ما شاکل " مجموعۀه إاعمال و کاربست این فرایند، فرایند زیست فناورانه البته در همه عرصه‌ها و زمینه‌ها و در همه مراحل فرایند کاربرد، از جنس زیست شناسی است،. از جنس به اصطلاح مطالعه ژن و مواجهه با ژنها ولیکن به شیوه مهندسی است. ولیکن به شیوه مهندسی.

لهذا این حوزه معرفتی و، این قلمرو، در واقع دو آبشخور دارد. یک آبشخوری زیست شناسانه و یک آبشخوری مهندسی. دارد به همین جهت است که دومین تعبیری که بعد از شایع‌ترین تعبیر (التکنولوجیه الحیویه) از این عنوان می‌شود بعد از شایع‌ترین تعبیر بعد از این تعبیر اول التکنولوجیه الحیویه تعبیر (الهندسه الوراثیه) در زبان عربی است. در عربی. در واقع کلمه هندسه، کلمه هَندسه ریشه فارسی دارد که همان " (اندازه") فارسی است که عرب‌ها آن را معرب کرده اند و از آن، واژه "هَندسه" را ساخته اند و از آن هم مشتقات دیگری چون کلمه "مهندس" را به وجود آوردند آورده است. و کلمه مهندس را از اون پیدید آوردند (اندازه) است ولی تهندس و هَندسه در واقع "هندسه پذیری" یا "هندسه دادن"، ایجاد هندسه در حوزه وراثت و عناصر زیستی هر موجود است. در نتیجه ترکیب "الهندسه الوراثیه" ترکیب به لحاظ شیوع، دومین ترکیبی است که در این زمینه به کار می‌رود. بعد هم سایر ترکیب‌هایی که به آنها اشاره شد.

تقسیمات زیست فن آوری

در مجموع این حوزه علمی به اقسامی تقسیم شده است. به اشکال مختلف می‌شود این حوزه معرفتی را تقسیم کرد، می‌شود به صورت کلی تا حدی این تقسیم را انجام داد که شایع است.

ما بیشتر از اینکه فصول لازم را برای دسته بندی فروع فقهیه به دست آوریم و مشخص کنیم یک دسته بندی تفصیلی تری را عرض خواهیم کرد. تقسیم شایعی که بین اهل فن رایج هست را عرض کنم. مجموعاً زیست فناوری را و التکنولوجیه الحیویه را به چهار بخش کلی تقسیم کرده اند و به اعتبار هر یک از این حوزه‌ها و رنگ هر یک از آنها، اسم هر بخش و هر حوزه را را و هر حوزه را به رنگ آن حوزه نام گذاری کرده اند.

مثلاً یک حوزه حوزه "التکنولوجیه الحیویه الحمراء". است (الحمراء مؤنث الأحمر به معنی سرخ و قرمزرنگ) زیست فناوری اصطلاح سرخ. و قرمز این عنوان را به زیست فناوری‌هایی را که در حوزه طب صورت می‌بندد اطلاق می‌کنند. آنجایی که اطبا با مهندسی وراثی و ژنی سعی می‌کنند به معالجه امراض بپردازند پرداخته و یا داروهایی را تولید کنند. ببخشید اینترنت قطع شد از نو عرض کردیم. عرض کردیم که زیست فناوری را به اشکال مختلف می‌توان دسته بندی و طبقه بندی کرد ما خودمان بیشتر از اینکه فصول لازم را برای دسته بندی فروع فقیه به دست بیاوریم و مشخص بکنیم یک دسته بندی تفصیلی تری را عرض خواهیم کرد ولی تقسیم شایعی که بین اهل فن رایج هست را عرض کنم و آن این است که مجموعه مباحث زیست فناوری را به چهار گروه و چهار بخش تقسیم می‌کنند؛ بر اساس اینکه این فرایند زیست فناورانه اعمال زیست فناورانه در چه حوزه و قلمرویی به کار می‌رود و با توجه به خصوصیت در واقع آن قلمرو بر اساس رنگ‌ها عنوان گذاری شده اقسام زیست فناوری سرخ التکنولوجیه الحیویه الحمرا، یک قسمت است این را اطلاق می‌کنند به آن دسته فعالیت‌های زیست فناورانه ای که مربوط می‌شود به امور طبی، امور بهداشتی و درمانی و تولیدی دارو و درمان امراض. این به این اعتبار این است که در معالجات با خون، عنصر خون سرو کار بیشتری هست. ظاهراً به اعتبار این جهت عنوان این قسمت را عنوانش را گذاشته اند زیست فناوری سرخ / قرمز یا التکنولوجیه الحیویه الحمراء. گذاشته اند.

قسم دوم تحت با عنوان "التکنولوجیا الحیویه الحمرا الخضراء" تعبیر می‌شود (الخضراء مؤنث الأخضز به معنی سبزرنگ). "زیست فناوری سبز" که مربوط می‌شود به حوزه زراعت و اصلاح نباتات و اشجار است. و در ذیل اون آن به مسائل مربوط به اصلاحات غذایی، و توسعه و تکثیر غذا پرداخته می‌شود. در واقع زیست فرایندهای طی شده در حوزه زارعت، و نباتات، و اشجار، و احیاناً سموم و احیاناً کودها و نیز تولید غذا. این قسمت را که امروز دامنه گسترده‌ای هم امروز دارد به زیست فناوری سبز تعبیر می‌کنند. التکنولوجیه الحیویه الحمرا این قسم دوم است.

از قسم سوم را از آن به "التکنولوجیه الحیویه البیضاء" تعبیر می‌شود (البیضاء مؤنث الأبیض به معنی سپید رنگ). زیست فناوری سفید این عنوان زیست فناوری سفید را به اون حوزه‌ای اطلاق می‌کنند که به مسائل صنعتی اطلاق مربوط می‌شود، به آن دسته از فعالیت‌های زیست فناورانه ای که در قلمرو صنعت به کار می‌رود. فرض کنید در مسائل مربوط به مثلاً فرض کنید درمان پوست. در حوزه موادی که در آن‌ها تغییراتی‌ها ایجاد می‌شود ولی با کاربرد در واقع فرایند زیست فناورانه، و مهندسی ژن‌ها و عناصر زیستی. این هم قسم سوم.

قسم چهارم تحت با عنوان "التکنولوجیه الحیویه الزرقاء" (الزرقاء مؤنث الأزرق به معنی نیلگون و رنگ آبی) در واقع اون زیست فناورییا در فارسی زیست فن اوری آبی، ظاهراً آبی تعبیر می‌شود رنگ آبی که مربوط تعبیر می‌شود به اون ان دسته فرایندهای زیست فناورانه ای که در خصوص دریاها انجام می شودهست، اون تکنولوژی‌ها و فنونی که برای بیولوژی دریایی و عملیات دریایی و موجودات دریایی اعمال می‌شود اختصاص دارد که این قسم هم قلمرو بسیار گسترده‌ای را تشکیل می‌دهد. این اجمالا اجمالی بود از تبیین عنوان "التکنولوجیه الحیویه" و اشاره به اقسام چهارگانه شایع آن.

تعریف جنگ بیولوژیک

در مورد عنوان "الحرب البیولوجیه" توضیحات بیشتری می‌توان داد. من اما ما اینجا اجمالا اشاره می‌کنم و می‌گذریم و زمانی که به مباحث خاص فقهی آن رسیدیم تبیین بیش‌تری ارائه خواهیم کرد. در واقع الحرب البیولوجیه (جنگ بیولوژیک) عبارت است از: «هرگونه دستکاری (ترکیب و ترتیبی) که در عناصر زیستی انجام می‌پذیرد و موجودات زنده‌ای تولید می‌شود و توسعه پیدا می‌کند و با هدف گیری به سوی دشمن، برای ضربه زدن به او مورد استفاده قرار می گیرد». از این حوزه به "الحرب البیولوجیه" یا مرادف های آن "یا الحرب الجرثومیه" یا "الحرب المیکروبیه" تعبیر می‌شود که در فارسی هم "جنگ بیولوژیک" یا "جنگ میکروبی" این واژه‌های به عنوان معادل ان به کار می‌رود. این در واقع می‌توان گفت که یکی از شیوه‌های پیشرفته و جدید-و بلکه حسب تلقی بسیاری، تنها شیوه و نحوه جنگی پیشرفته است که بشر به آن دست یافته است. این پیشرفته‌ترین شیوه جنگ آوری است و سلاح‌هایی که با طی فرآیندهای زیست فناورانه تولید می‌شود، امروز پیشرفته‌ترین سلاح‌ها قلمداد می‌شد. هر چند که این ظرفیت و این امکان دهشتناک و بشرسوز در اختیار دولتهای مدعی حقوق بشر و قدرتهای مستکبر و ضد بشری این عصر ماست ما است.

فناوری‌ها و جنگ‌افزارهای پیشرفته معاصر

به هر حال در روزگار ما فناوری نظامی و صنایع نظامی و دفاعی پیشرفت‌های بسیاری کرده است. از سلاح‌های موشکی، " الصاروخیه"، در واقع آلات حربیه، صاروخیه یا هسته‌ای "النوویه"، یا سلاح‌های شیمیایی "الکیمیاویه"، یا سلاح‌های بیولوژیک و "البیولوجیه"؛ اینها در واقع سلاح‌های مدرن و پیشرفته‌ای است که متأسفانه به دست بشر افتاده و غالباً به دست کسانی و قدرت‌ها و نظام‌ها یی که رفتار ضد بشری در حیات بشر معاصر ایفا می‌کنند افتاده است. الان تصور عمومی این است که پیشرفته‌ترین سلاح‌ها، سلاح‌های بیولوژیک است که البته تاکنون تعبیر درست و تلقی صحیحی بوده، اما جدیداً وضع طور دیگری شده است.

«جنگ شناختی»؛ جدیدترین شیوه جنگ‌آوری

ولی اخیراً بشرِ، رفته سراغ سلاح جدیدتری که الان به مثابه آخرین و واپسین و جدیدترین سلاح و کاربرد آن به عنوان پیشرفته‌ترین شیوه جنگ آوری و جنگ قلمداد می‌شود. آن هم جنگ بر اساس علوم شناختی و با تکیه بر رسانه است. امروز از شیوه تصرف در ذهن انسان و تصورات او، انسان را مدیریت می‌کنند و دشمن را مدیریت می‌کنند و به دشمن و ضربه می‌زنند.

الان این قضیه اشاعه کرونا و بیماری کووید ۱۹ حسب نظر بعضی کارشناسان و به استناد پاره‌ای قرائن -که کم هم نیستند- لااقل به عنوان یکی از قرائت‌هایی که در تحلیل واقعیات این پدیده مطرح است، از نوع جنگ بیولوژیک تلقی شده. است. در لااقل به عنوان یکی از قرائت‌هایی که از تحلیل واقعیات این پدیده مطرح هست در واقع این است و در عین حال یکی از مسائلی هم که جدیداً پیش آمده و امروز آن را بشر ستمگر و قدرتهای غالب، کانون‌های جهانی قدرت و ثروت، به کار می‌برند و مورد توجه قرار می‌گیرد جنگ مبتنی بر تصرف بر در ذهن و تصورات حریف و خصم است که بر اساس علوم شناختی به وجود می‌آید و برای همین این قضیه باز به عنوان دست کم یک قرائت از حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی، می‌توان آن را مثال زد (تصرف در وهم اپراتور که هواپیما را موشک کروز تصور کند) که یک تحلیل هم بر اساس قرائنی که این تحلیل را تأیید می‌کند این را نوعی جنگ بر اساس علوم شناختی توسط آمریکایی‌ها علیه ایران براساس علوم شناختی می‌توان تفسیر کرد و در نتیجه می‌توان گفت که هر چند تا کنون که جنگ بیولوژیک که یک پیشرفته‌ترین شیوه جنگ آوری و نظامی گری پیشرفته و پیشرفته‌ترین شیوه‌ها قلمداد می‌شد اما یک شیوه جدیدتری اکنون در شرف هم در حال بروز و ظهور است تحت عنوان «جنگ شناختی» یعنی جنگ آوری بر اساس داده‌های علوم شناختی.

پس بنابراین عنوان جنگ بیولوژیک، الحرب البیولوجیه هم، یا به تعابیر دیگریا الحرب الجرثومیه، عبارت است از: «جنگی که بر اساس استفاده از میکروب‌ها و مولکول‌های دستکاری شده و سلاحهای حاصل از ترکیب و ترتیب جابجایی عناصر زیستی، صورت می‌بندد».

اهمیت و گستره زیست فناوری و فقه آن

بحث دیگری که به اجمال الآن مطرح کنیم و در جلسه بعد تفصیل آن را بیان خواهیم کرد «اهمیت و گستره زیست فناوری و فقه آن» است. چون مطلب «عرصه ها و ساحات زیست فناوری» از سویی ساختاربندی فروع فقهی را که بناست مورد بحث قرار دهیم تشکیل خواهد داد، و از دیگر سو اهمیت آن را آشکار خواهد ساخت، باید آن را به تفصیل بیان کنیم.

چرا که این مبحث که عرض می‌کنیم یعنی "مجالات التکنولوجیه الحیویه" زیست فناوری در و میدان‌های راهبردی کاربست زیست فناوری و نیز مسائل و مطالبی که راجع به بخش‌های مختلف آن به صورت مثبت و منفی، مخالفین و موافقین مطرح کرده اند، اهمیت اصل زیست فناوری و هم اهمیت فقه زیست فناوری (فقه التکنولوجیا الحیویه) را اهمیت آن را نشان می هد، زیرا زیست فناوری موضوع فقه زیست فناوری است، وقتی موضوع پراهمیت باشد حکم هم پراهمیت خواهد شد، همان طوری که در علومی که مثلاً مثل چون حکمت و الاهیات که موضوع آن أشرف موضوعات است، می‌گویند آن علم آن هم که بیان کننده احکام آن علوم موضوع است، اشرف آن علوم است. وقتی موضوعی از اهمیت خاص برخوردار است یا اهم موضوعات است، آنچه که عهده دار بیان احکام آن موضوع هست است آن هم اهمیت خاصی پیدا می‌کند.

در واقع کسب اهیمت می‌کند از موضوع خودش. لهذا وقتی اهمیت التکنولوجیا الحیویه و زیست فناوری را و شاخه‌ها و عرصه‌های آن را توضیح دهیم، هم اهمیت پرداختن به فقه زیست فناوری و هم عرصه‌ها، و شاخه‌ها و ابواب ذیل این بخش از فقه مشخص می‌شود. از این جهت من اشاره نمی‌کنم ولی چون اهمیت بیشتری دارد فقط فهرست آن را می‌گوئیم چون وقت ما رو به اتمام است، جلسه بعد گرچه نمی‌خواهیم به تفصیل وارد شویم لا محال و ناچار باید آن‌ها را ارائه کنیم تا عرصه بحث و میدان بحث، بستر مباحثی که طرح خواهیم کرد مشخص شود.،

اهمیت زیست فناوری

زیست فناوری و التکنولوجیه الحیویه از ابعاد مختلف و در عرصه گوناگون از اهمیت فوق العاده برخوردار است. به لحاظ علمی مباحث علمی فراوانی را ایجاد کرده و تولید کره کرده، لهذا این حوزه علمی و عملی در دانش و دانش‌پژوهی از اهمیت خاصی برخوردار است. اجازه دهید من تنها فهرستی اجازه بدهید عرض بکنم. تبیین و توضیح را چون وقت سپری شده تبیین و توضیح را آخرسر در واقع و نسبت فقه را به این موضوعات بیانش را به جلسه بعد موکول کنیم. من تا اینجا شانزده، هفده حوزه را که درواقع درگیر با مسئله زیست فناوری است فهرست کرده ام که به نحوی یک تقسیم جدیدی است. ما می‌خواهیم در کنار آن تقسیم مشهوری که توضیح دادیم به چهار بخش، زیست فناوری را به چهار قسم تقسیم کردیم، ما براساس این موضوعات فکر می‌کنیم اگر تفصیل پیدا کند حوزه‌ها و اقسام و زیست فناوری به این ده، هفده قسم و حوزه تقسیم می‌شود.

حوزه‌ها و قلمروهای مسائل زیست فناوری

حوزه علم؛ نفس دانش زیست فناوری احکامی دارد. حوزه‌های معرفتی و عقیدتی. چرا که ادعا می‌شود زیست فناوری در عقاید تأثیر دارد و می‌توان با مهندسی ژنتیک در بر عقاید افراد تأثیر گذاشت. در حوزه کلام، توضیح نمی‌دهم در حوزه اخلاق، در حوزه قضا، در حوزه مسائل اجتماعی، در حوزه مسائل بهداشتی و درمانی، در حوزه مسائل زراعی، در حوزه تولید دارو دارویی در حوزه، تولید غذا، در قلمرو محیط زیست، در قلمرو صنعت، در قلمرو اقتصاد، در حوزه امنیت، در قلمرو نظامیگری و آخرسر هم در زمینه فقه معطوف به این قلمروهاست. این شانزده شانزده محور و موضوع و ساحت و حوزه با مسئله زیست فناوری درگیر است. اما کیفیت درگیرشدن این حوزه‌ها و این ساحات و عرصه‌ها با مباحث فقهی نیاز به توضیح دارد که براساس آن بتوانیم ابواب فقهی را که ذیل فقه مهندسی ژنتیک قابل طرح و بحث هست است را مشخص کنیم.

ان شاءالله ما در جلسه بعد، این بخش را به تفصیل بازگو خواهیم کرد و پس از آن امر سوم را که عرض کردیم یعنی منهج تولید فروع، فروعِ ذیل همین ساحات، همین بخش‌ها، تولید فروع فقهیه ای که از ما پاسخ فقهی می‌طلبد بیان می‌کنیم منهج و منطق تولید و تنسیق فروع فقهی مربوط به این عرصه‌های پانزده، شانزده گانه ای که عرض شد. آن را به جلسه بعد موکول می‌کنیم و ان شاءالله جلسه بعد که چهارشنبه صبح خواهد بود بتوانیم این دو بخش را به پایان ببریم و از هفته آینده مختصری به مبانی نظری و قواعد اصولیه و قواعد فقهیه مرتبط به این قلمرو بحثی و فقهی خواهیم پرداخت و بعد از آن وارد فروع فقهیه خواهیم شد. انشاالله

و صل الله علی محمد و آله الطیبین الطاهرین.