خاطرات عکاس‌باشی

شامگاه سومین روز اسفندماه، کافه‌ای به نام قصه، میزبان حسین پاکتچیان، مدیر عکاس‌خانۀ پرترۀ چهارباغ عباسی و حامد قصری، مستندساز، پژوهشگر و عکاس شده بود تا راوی تاریخ شفاهی این عکاس‌خانه برای مشتاقان باشد.

حامد قصری، با یادی از زاون قوکاسیان که یکم اسفندماه سالگرد درگذشت او بود سخنش را آغاز کرد و گفت: عکاس‌خانه‌های اصفهان به چهار دسته تقسیم می‌شد. نخست، عکاس‌خانه‌های محله جلفا با عکاسان ارمنی‌اش که اکنون هیچ‌یک وجود ندارند. دوم عکاس‌خانه‌های خیابان طالقانی، سوم عکاسان خیابان چهارباغ عباسی و چهارمین دسته را هم می‌توان به عکاسان سیار اختصاص داد.

وی ادامه داد: در کتابی که لطف‌الله هنرفر در سال ۱۳۴۴ دربارۀ چهارباغ نوشته، اشاره‌شده که اواخر دوره قاجار در چهارباغ عباسی چیزی به‌عنوان ویترین و مغازه و پاساژ وجود نداشته و این‌همه، در دوره پهلوی اول بعد از تغییر شکل باغ‌ها ایجادشده است.

این پژوهشگر عکاس‌خانه ‌هالیوود، شرق، رکس، کاکادو، هنر، شروین، لئون و... ازجمله عکاس‌خانه‌های چهارباغ معرفی کرد و با اشاره به عبدالخالق عکاس‌باشی که یکی از عکاسان قدیمی اصفهان بوده اظهار کرد: این عکاس شاگرد نایب اسدالله و علاوه بر عکاس بودن، نی نواز ماهری نیز بوده است تا جایی که سلطان مسعود میرزا، ملقب به ظل السلطان که در زمان قاجار مدتی حاکم اصفهان بوده، روی یکی از عکس‌های عبدالخالق با خط خود نوشته «عبدالخالق خان، عکاس‌باشی من است، این عکس را با میزان خوش انداخته و خیلی جوان باهوش و زرنگی است.»

قصری یادآور شد که این عکس در موزه تهران نگهداری می‌شود و ما اصفهانی‌ها از وجود آن در شهرمان بی‌بهره‌ایم.

وی افزود: عبدالخالق خان پیرمردی کم‌حرف و خوش‌لباس بوده و چشمان بانفوذی داشته، همیشه تنها کار می‌کرده و خیلی خوش و خوب عکس می‌گرفته است. او می‌توانسته روی اشیائی همچون پوست تخم‌مرغ، چوب، روزنامه و بشقاب عکس چاپ کند که در آن زمان کار نو و جالبی بوده است.

کارگردان مستند «هالیوود اصفهان» سپس به معرفی حسین پاکتیچان، مدیر عکاس‌خانۀ پرتره پرداخت و توضیح داد: او هفتادساله است و از ۱۵ سالگی به حرفه عکاسی اشتغال داشته. عکاس‌خانۀ آقای پاکتچیان، فضایی شبیه به موزه دارد و بیش از چهل سال است که در خیابان شیخ بهایی چهارباغ فعال است.

پاکتچیان نیز نگاهی به حضار کرد و گفت: اغلب شما دوران قبل از انقلاب را به خاطر ندارید به همین خاطر باید بگویم چهارباغ این شکلی که می‌بینید نبوده است.

وی ادامه داد: بنده متولد سال ۱۳۲۹ در خیابان ابن‌سینا هستم و ازآنجاکه به تصویر و فیلم و عکس علاقه داشتم برای آموزش به عکاس‌خانه شرق رفتم اما چون امان‌الله طریقی، مدیر عکاس‌خانه‌هالیوود، آن زمان حرف اول را می‌زد از شرق به هالیوود رفتم و از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ در عکاس‌خانه طریقی که آن زمان روبروی سینما حافظ سابق قرار داشت شروع به کار کردم.

پاکتچیان تأکید کرد که اگر طریقی در تهران کار می‌کرد، جای فخرالدین را هم می‌گرفت و با بیان خاطره‌ای از تجربه کار در عکاس‌خانه‌هالیوود اصفهان خاطرنشان کرد: ما از هفت تا ۱۰ شب در دو شیفت کار می‌کردیم و بحث تاریکخانه و چاپ عکس مقولۀ پیچیده‌ای بود. جوانان امروز به دلیل تنبلی توان این کار را ندارند.

وی افزود: زمانی که آقای سام استاندار اصفهان بود، به عکاس‌خانه‌هالیوود آمد و آقای طریقی به خاطری تأخیری که کرده بود او را مورد عتاب قرار داد! برای او سرباز و سرتیپ فرقی نداشت. زمانی که عکسش چاپ شد و برایش بردم نیز بدون هیچ واسطه‌ای با او ملاقات کردم. البته استانداران سابق با استانداران امروزی فرق داشتند.

مدیر عکاس‌خانه پرتره به عبدالحسین سپنتا نیز اشاره و اظهار کرد: سپنتا ازجمله اولین آرتیست‌های ایران بود و بنده از او عکسی چاپ کرده‌ام همچنین از آقای هنرفر که تألیفات خوبی درباره اصفهان دارد.

پاکتچیان با بیان اینکه عکاسی دیجیتال راحتی را برای عکاسان به ارمغان آورده ادامه داد: امروز عکاس پنجاه فریم ثبت می‌کند و از میان آن‌ها یکی را برمی‌گزیند اما در آن دوران با پروژکتورهای اولیه نورپردازی و نهایتاً دو یا سه فریم با فیلم ۱۰ در ۱۵ یا ۱۳ در ۱۸ گرفته می‌شد، در همین ابعاد به چاپ می‌رسید و در تاریکخانه کوچک و بزرگ می‌شد. ما بیست دقیقه در تاریکی مطلق منتظر می‌ماندیم تا فیلم ظاهر شود و بعد هم با مواد مختلفی که پوست به آن‌ها حساس بود باید عکس را ظاهر می‌کردیم اما عکس‌های پنجاه سال پیش در مقایسه با عکس‌های امروزی رنگ ثابت‌تری داشت.

قصری یادآور شد که در عکاس‌خانه‌های قدیم کت و کراوات و کلاه وجود داشته تا اگر کسی از شهرهای اطراف برای عکاسی می‌آید بتواند یک عکس متفاوت بگیرد و پاکتچیان ادامه داد: در مغازه امان‌الله طریقی جز کراوات چیز دیگری نبود اما در عکاس‌خانه شرق و رکس حتی لباس نظامی هم وجود داشت.

کارگردان مستند «هالیوود اصفهان» از مدیر عکاس‌خانه پرتره پرسید ژست‌های قدیمی عکاس‌خانه‌ها از کجا می‌آمد؟ و پاکتچیان پاسخ داد: ملهم از فیلم‌های هالیوود بود. اگر از طریقی غافل می‌شدی سر از سینما ایران درمی‌آورد! او می‌گفت برای داستان فیلم نمی‌روم بلکه می‌روم از نورپردازی آن ایده بگیرم و گاهی هم به سانسور برخی فیلم‌ها کمک می‌کرد!

مدیر عکاس‌خانه پرتره علت نام‌گذاری مغازه‌اش را نیز چنین شرح داد: این نام را امان‌الله طریقی انتخاب کرد و مردم هم به‌اشتباه آن را پر تره می‌خواندند!

پاکتچیان تصریح کرد که میز روتوش عکاس‌خانه او هنوز همان میز قدیمی است و در پاسخ به این سؤال که آیا عکس‌هایی که ثبت کرده بایگانی کرده یا خیر پاسخ داد: تابه‌حال حدود ۴۰ هزار عکس چاپ کرده‌ام که بیش از ۸۰ درصد آن‌ها را به مأمور بازیافت دادم!

قصری گفت: ای‌کاش تمهیدی اندیشیده می‌شد تا از این عکس‌ها در موزه‌ای نگهداری شود.

انتهای پیام