زندگی میان پرچم‌های جنگی؛ مستند بحران

زندگی میان پرچم‌های جنگی استعاره کارگردان است برای اشاره به وضعیت بی‌سامان افغانستان و نیروهای متنوعی که به نمایندگی از گروه‌ها و عقاید مختلف در این کشور حضور دارند و پرچم‌هایشان برافراشته است؛ پرچم‌هایی که آدم‌ها تحت لوای آنان یک کار می‌کنند و آن جنگیدن با یکدیگر است. یکی از این گروه‌ها داعش بود که در زمان ساخت فیلم در بخشی از افغانستان حضور داشت و این دغدغه را برای فیلم‌ساز ایجاد کرده بود که به دل بحران برود و با استفاده از گونه‌ای از مستند یعنی مستند بحران، مسائل و مصائب این کشور همسایه را به تصویر بکشد.

اسلام زاده که پیش‌ازاین سابقه حضور در افغانستان و معاشرت با آدم‌های این کشور و نزدیکی با طالبان را در فیلمی به نام تنها میان طالبان به تصویر کشیده است، در فیلم زندگی میان پرچم‌های جنگی می‌کوشد تا نشان دهد که طالبان همان داعش نیست و این دو تفاوت‌های عقیدتی عمده‌ای با یکدیگر دارند.

آنچه در ادامه می‌آید گفت‌وگوی خبرنگار ایرنا با محسن اسلام زاده کارگردان فیلم است:

ایرنا: چه چیزی باعث شد که دنبال ساختن فیلمی با این سوژه باشید؟

اسلام زاده: من حدود ۸ سال است که در افغانستان کار می‌کنم و فضای این کشور برایم جذاب است. اولین کاری که در افغانستان ساختم درباره شهدای دیپلمات ایران بود و این مدخلی شد برای ورود به مسئله جنگ در افغانستان، سال‌های بعد مستند تنها میان طالبان را کار کردم و کار متأخر (زندگی میان پرچم‌های جنگی) هم به دلیل شایعات حضور داعش در افغانستان من را برانگیخت به افغانستان بروم و این موضوع را کار کنم، دلیل کارم هم این است که به خاطر مرز بسیار زیاد افغانستان با ایران، این کشور تأثیر بسیار زیادی بر ایران دارد.

همچنان که افغانستان مهاجرین بسیاری در ایران دارد و خدایی نکرده اگر داعش حضور پررنگی در مناطق مرزی داشته باشد، موضوع برای ما مهم و حیاتی است. برخی از مناطق مرزی که ما تصویر گرفته‌ایم تا شهر خود من، مشهد، فاصله زیادی ندارد و این موضوع بسیار مهمی است که نباید از آن غفلت شود.

ایرنا: چه چیزی باعث می‌شود که به دنبال این سبک از مستند بروید درحالی‌که هرکسی حاضر به این ریسک نیست؟

اسلام زاده: مدل مستندی که من دوست دارم و در حدود ۱۵ سال گذشته تجربه‌اش کرده‌ام، همین است. من کارم را از سیستان و بلوچستان خودمان آغاز کردم، بعدازآن به پاکستان رفتم، در انقلاب لیبی حضور داشتم و کارکردم، بارها به سوریه و عراق رفته‌ام و حتی در برخی از مناطق بحرانی در آمریکای لاتین کار کرده‌ام و دوست دارم که در گونه مستند بحران کار کنم. البته فلسفه‌ام این است که باید در بررسی‌هایمان فراتر از مسائل روزمرهٔ جنگ و ابعاد ظاهری باشیم، عمیق‌تر بشویم و در سفرها و حضورهایی که در مناطق داریم و تجربیاتی را که کسب می‌کنیم به مخاطبین ارائه کنیم.

ایرنا: این‌گونه مستندها احتمالاً به دلیل ریسک بالایشان از حمایت خوبی برخوردارند؟

اسلام زاده: اصلاً. به‌هیچ‌عنوان این‌گونه نیست و من همین امروز که با شما صحبت می‌کنم پول DCP و ICP (فرمت خاصی که فیلم برای ارائه سینمایی تنظیم می‌شود) نسخه‌هایی که برای پخش سینمایی هستند را ندارم. ما برای این کار در افغانستان دلار خرج کردیم و در نوسانات ارزی این کار را تولید کردیم، بهترین‌های مستند ایران در این کار بودند، فرید دغاغله تدوینگر، محمدحسین ابراهیمی صداگذار و مهدی خوش نژاد تصویربردار کار بوده‌اند اما از هیچ جا حمایت نشده‌ایم و متأسفانه برخی از نهادهایی که متولی این کار هستند، کم‌لطفی کرده و کار را رد کردند. کار تنها میان طالبان را هم نتوانستم به‌جایی و نهادی در کشور بفروشم.

ایرنا: به نظر می‌رسد که با این شرایط، دنبال کردنِ کاری که درآمد ندارد و ریسک جانی دارد، منطقی نیست.

اسلام زاده: بالأخره بخشی دغدغهٔ من است و من در این‌گونه مستند کار کرده‌ام و مخاطب انتظار دارد که هرروز بیشتر در این مسیر جلو بروم و قدمی جلوتر از کارهای قبلی‌ام بگذارم، مستندساز به دنبال کار متفاوت، هیجان، کشف و شهود و نشان دادن فضاهای جدید است. ضمن اینکه خروجی آن برای کشورمان و دغدغه‌های ملی و مذهبی که داریم لازم است.

ایرنا: حمایت‌کننده کار شما کدام نهاد بود؟

اسلام زاده: بعد از حادثه میرزا اولنگ که روستایی به همین نام بود و مردم آن قتل‌عام شدند ما با چالش تحلیل در کشور مواجه بودیم و از این وقایع تحلیل درستی نمی‌شد. یکی از مسئولان موسسه روایت فتح از من خواست تا به دلیل سابقه کار در افغانستان به آنجا بروم و مجموعه‌ای مستند را بسازم تا بدانیم آنجا چه خبر است، ضمن این‌که گفتند سال‌ها است که کاری در این زمینه تولید نشده است، من طرح را ارائه کردم و مورد استقبال واقع شد اما با تغییر مدیریت مواجه شدیم و برای مدتی مدیر نداشتند.

با بودجه‌ای از کار دیگری که برای مرکز فرهنگی میثاق انجام‌شده بود، کار را شروع کردیم و بعد به نوسانات ارزی خوردیم و نشد کار آن‌گونه که قرار بود انجام شود و من یک تک‌قسمتی کارکردم. چند جایی که از آنان درخواست حمایت کردیم، مانند مرکز گسترش، فیلم را رد کردند و گفتند حمایت نمی‌کنیم.

از مرکز گسترش شاکی هستم چون از طریق یکی از دوستان قول ضمنی به حمایت داده بودند ولی فکر نمی‌کردم این‌گونه شود و فکر می‌کردم با توجه به این‌که آقای انتظامی قول بیشترشدن بودجه را داده بودند، مرکز گسترش از ما حمایت کند اما عملی نشد.

ایرنا: کارکردن با طالبان ممکن است؟ معمولاً تصویر خوبی از آن‌ها در افکار عمومی وجود ندارد.

اسلام زاده: این بار اول نیست و من چند سالی سابقه حضور و کار در آنجا را دارم و افرادی را می‌شناسم که روابطی را دارند. زمانی که فیلم تنها میان طالبان را ساختم، سؤال شما بیشتر مطرح بود اما امروز طالبان با وزیر امور خارجه ما دیدار دارد و با کشورهای دنیا ارتباط می‌گیرد و این نشان داده است که موضع این گروه تفاوت معناداری کرده است؛ چنانچه امروز دنبال حرف زدن است و از ابزاری که هست استفاده می‌کند. برخی از طیف‌های طالبان هستند که حاضرند بیایند و حرفشان را جلوی دوربین بزنند.

طالبان قدرت غیرقابل‌انکار در افغانستان است. وقتی چند سال پیش اولین بار به افغانستان رفتم، تصورم این بود که دیگر طالبان وجود ندارد اما مشاهده کردم که چگونه سایه سنگین طالبان بر افغانستان حاکم است و تصمیم گرفتم درباره‌شان کار کنم که مستند تنها میان طالبان خروجی آن بود که در یک سانسور سنگین خبری شکل گرفت و آن زمان کسی فکر نمی‌کرد که این‌ها این‌همه قدرت دارند.

با خوبی و بدی طالبان کاری ندارم اما آن‌ها چند مشخصاتی داشتند که برای من جذاب بود؛ اول این‌که به لحاظ فکری تکفیری نیستند، ثانیاً تا این لحظه که ما باهم صحبت می‌کنیم درگیر یک جنگ واقعی با آمریکا هستند و این‌که برخی می‌گویند این‌ها عامل آمریکا در منطقه هستند، درست نیست. جنگ طالبان با آمریکا یک جنگ زرگری نبوده است. از سوی دیگر طالبان به لحاظ فکری و در عمل با داعش بیعت نکرد و با آن‌ها جنگ داشت. زندگی میان پرچم‌های جنگی بیشتر به تفاوت میان داعش و طالبان می‌پردازد و این‌که آیا جنگ بین آن‌ها واقعی بوده است یا صوری؟.

ایرنا: آن‌ها دستکم به لحاظ ظاهری شبیه داعش هستند.

اسلام زاده: از دور این‌گونه است ولی وقتی نزدیک شوید، تفاوت‌ها را می‌فهمید. طالبان مکتب دیوبند حنفی (مکتبی ضد وهابیت است و تکفیری نیست) هستند اما داعش وهابی هستند؛ جنگ افغانستان جنگ قدرت و جنگی سیاسی (و شاید بشود گفت جنگی قومی) است اما یک جنگ عقیدتی نیست.

ایرنا: در مصاحبه‌هایتان گفته بودید که برای این فیلم مدتی لغو کار شدید و مجبور به اسکان در یک روستا؛ دلیل این مسئله چه بود؟

اسلام زاده: به من نگفتند که دلیل چه بود؛ فیلم در شمال غرب افغانستان تولید می‌شد و گفتند باید یک تأییدیه از قندهار و از شورای رسانه‌ای بگیری و چند روزی معطل شدم و قرار بود که کار نیمه‌کاره رها شود، ما داشتیم برمی‌گشتیم که با یکی از دوستانم که در قندهار بود و سفر قبلی را هماهنگ کرده بود، ارتباط برقرار کردم و فرصت و تأیید کار را گرفتم. در افغانستان آدم‌هایی هستند که معجزه می‌کنند و فضا وحشتناک است.

ایرنا: سخن پایانی شما چه هست؟

اسلام زاده: در حق فیلم من کم‌لطفی کرده‌اند. در انتخاب بخش مسابقه در جشنواره سینما حقیقت هم به فیلمم کم‌لطفی شد درصورتی‌که گفتند فیلم در بخش مسابقه هست اما در زمان اعلان نبود و این‌که انتظارم این بود که بودجه و حمایت به مستندی در این سبک برسد اما نرسید.