سی و هشتمین جشنواره بینالمللی تئاتر فجر که از دهم بهمن ۱۳۹۸ آغاز میشود به عنوان یکی از مهمترین جشنوارههای فرهنگی - هنری در تاریخ کشور مطرح است. شور و حال شرکت در این جشنوارهها زمانی شکلی جدیتر و استقبال مخاطبان از آن در بالاترین سطح قرار می گیرد که تمام این رخدادها با نام فجر و انقلاب شکوهمند اسلامی گره خورده است.
مطابق تمامی رویدادها و رخدادهای هنری که در قالب جشنواره برگزار میشود، جشنواره بینالمللی تئاتر فجر از گام نخست خود یعنی در بهمن سال ۱۳۶۱ تاامروز که شاهد تولد سی و هشتمین سال این رویداد هستیم، جشنواره توانسته بستری برای معرفی هنرمندان جوان و سکوی پرتاب آنها در مسیر تئاتر حرفه ای کشورمان به شمار رود. البته مطابق هر رخداد و رویداد فرهنگیهنری، جشنواره تئاتر فجر نیز در سالها با فراز و فرودهای مختلفی روبرو بوده است.
نخستین گامهای جشنواره تئاتر فجر که تا دوره شانزدهم، رویداد ملی بود اغلب با رویکرد و نگاه هنرمندان در راستای مفهوم تئاتر انقلاب و همزمان با جنگ هشتساله، بازتاب فعالیت هنرمندان تئاتر در عرصه تئاتر دفاع مقدس بود؛ اما بعد از دوره هفدهم با افزوده شدن بخش آثار تئاتر ملل و حضور هنرمندان و گروههای بینالمللی، این جشنواره نه تنها بر شکوه و تعالی خود به عنوان بزرگترین رویداد تئاتری کشور بدل شد که در منطقه و در جهان توانست نامی با استناد به هنر هنرمندن ایرانی دستوپا کند. به گونهای که بسیاری هنرمندان شناختهشده و گروههای مطرح عرصه تئاتر در سراسر جهان با حضور در این رخداد نه تنها تجربه مواجهه با مخاطبان ایرانی را پشت سر گذاشتهاند که توانستند دامنه تعامل، ارتباط و گفتمان هنری خود را با همتایان ایرانی بیش از پیش گسترش دهند.
در سیر فراز و فرود جشنواره بینالمللی تئاتر فجر با اتفاقها و حوادث مختلفی مواجه هستیم که هر یک از آن رویدادها به دلیل دامنه اثرگذاری گاه به تند شدن ضربان تولید عرصه هنرهای نمایشی در کشورمان انجامیده و گاه بهعنوان سرعتگیر عمل کرده و باعث کم شدن تولیدات، اجرای عمومی و یا در نهایت افت کیفی این رخداد بدل شده است.
در ادامه مهمترین رخدادها و اتفاقات سی و هفت دوره قبل را مرور می کنیم تا نه تنها در شکل، شمایل و سیمای این رویداد نقب و نظری داشته باشیم که بتوانیم بار دیگر با رصد مهمترین نقاط قوت و گاه آسیبهای این رخداد، چشماندازی وسیعتر در مواجهه با آثار ملی و بینالمللی جشنواره سی و هشتم پیشاروی خود ترسیم کنیم.
۱۲ تا ۲۲ بهمن سال ۱۳۶۱ بستری برای برداشتن نخستین گام از جشنواره تئاتر فجر بود. رویدادی که امروز به جشن سی و هشتمین سال آن نزدیک و نزدیکتر میشویم.
شاید از مهمترین اتفاقات در مرور نخستین جشنواره تئاتر فجر به دامنه تکثر مکانها و محیطهای میزبان این رخداد بتوان اشاره کرد. به گونهای که برای نخستینبار در کشور شاهد بودیم که اینبار به جز مجموعه تئاترشهر و تماشاخانه سنگلج، برخی دیگر از محیطها و مکانهای فرهنگی مانند میدان آزادی، پارک دانشجو، پارک شهر، موزه هنرهای معاصر و دانشگاه تهران میزبان برخی آثار این رویداد بودند.
اتفاق دیگری که برداشتن نخستین گام از جشنواره تئاتر فجر را به خاطرهای ماندگار بدل کرد، برگزیده بازیگری کودک در این رویداد بود. جایی که برای نخستین بار نام مدیر بخش بینالملل جشنواره سی و هشتم اینبار در قامت یک کودک بازیگر و تقدیر و تجلیل از او در جشنواره نخست در صحنههای نمایشی شنیدنی شد؛ مهرداد رایانی مخصوص که در سال شصت و یک کودکی یازده، دوازده ساله بود که به واسطه درخشش در قامت یک بازیگر توانست تقدیر هیأت داوران را با خود بههمراه داشته باشد.
دوره چهارم؛ درخشش مرحوم خسرو شکیبایی
اولین، دومین و سومین جشنواره تئاتر فجر بدون نگاه رقابتی و با حس همدلی و همراهی هنرمندان عرصه تئاتر برای شکل گیری رخداد و رویدادی در قامت جشنواره و همسو با آرمانهای انقلاب برگزار شد. تا آنکه در گام چهارم این رخداد در سال ۱۳۶۴ برای نخستینبار داوری نیز به آثار صحنهای جشنواره تئاتر فجر افزوده شد.
اینبار هنرمندان با جدیت و نگاه متفاوتی در کنار حس همراهی و همدلی، رقابت را نیز چاشنی رفاقت و فعالیت خود کردند و نکته شیرین و بیادماندنی این رخداد برگزیده شدن زنده نام خسرو شکیبایی برای کارگردانی نمایش بیقانون و دریافت جایزه بهترین کارگردان از چهارمین جشنواره تئاتر فجر است.
حضور گروه نمایشی عراقی در بحبوحه جنگ ایران و عراق
از دیگر حوادث و رخدادهایی که جشنواره تئاتر فجر را به حادثهای ماندگار بدل کرد به سال ۱۳۶۶ و برگزاری ششمین دوره این رویداد بازمیگردد. درحالیکه ایران به واسطه یورش رژیم بعث در حال تجربه حماسه جنگ تحمیلی بود اینبار در قامت برگزاری ششمین جشنواره تئاتر فجر گروه نمایشی از عراق با عنوان فریاد زنان مسلمان عراق که کاری از هنرمندان شیعه این کشور بود به عنوان میهمان در جشنواره حضور یافت تا بار دیگر ثابت کند در کنار جنگ تسلیحاتی، نگاه و فعالیت هنرمندان می تواند حلقه محکمی برای ارتباط و برقراری شور همدلی با نگاه فرهنگی میان تمام کشورهای جهان به شمار رود.
حضور گروهی از کشور عراق نهتنها برای هنرمندان که برای مخاطبان نیز با وجود تجربه مستقیم کشورمان در جنگ با این کشور بسیار متفاوت بود؛ اما استقبال از این اثر نمایشی به گونه ای بود که باعث شد این رخداد ششمین دوره جشنواره تئاتر فجر را در خاطره هنر نمایش ایران ماندگار کند. علاوه بر حضور گروهی از هنرمندان شیعه عراقی افزوده شدن بخش تئاتر کودک و نوجوان در ششمین دوره جشنواره از دیگر اتفاقات مهم این رویداد به شما می رود.
این در حالی بود که جشنواره تئاتر فجر در پنج دوره قبلی خود تنها از آثار صحنهای بزرگسال میزبانی می کرد؛ اما برای افزوده شدن بخشهای مستقل به این رخداد در گام نخست، این هنرمندان تئاتر کودک و نوجوان بودند که توانستند به صحنه بزرگترین عرصه هنر نمایش کشور راه پیدا کننند.
با تجربه افزوده شدن نخستین بخش اقماری به جشنواره تئاتر فجر (بخش تئاتر کودک و نوجوان) در گام ششم؛ اینبار و در هفتمین دوره برگزاری این رخداد در سال ۱۳۶۷ دو بخش دیگر نیز به بخشهای اقماری این رویداد با تأکید و محوریت نمایشهای آیینی - سنتی و نمایشهای عروسکی افزوده شد.
پردهخوانی در هفتمین دوره جشنواره
درحقیقت ماندگارترین خاطره هفتمین گام جشنواره تئاتر فجر به اجرای بخشی از مهمترین گونه نمایشهای ملی ایرانی یعنی آئین پردهخوانی اختصاص داشت که اینبار پرده خوانان در کنار خرقعادت از روایت داستانهای شاهنامه در پرده خوانی و نقالی خود، حماسه دفاع مقدس، اتفاقات و خاطرات انقلاب و مبارزه مردمان فلسطین را در روایت خود مدنظر قرار دادند تا شاهد بیشترین انطباق مفهوم فجر در قالب جشنواره با شکل رویداد و رخداد نگاه هنری در کشورمان در قامت هنر تئاتر باشیم.
شاید امروز شاهد درخشش و قدرتمندی بدنه تئاتر استانها در قالب فعالیتهای نمایشی کشورمان باشیم اما در سالهای نخست پیروزی انقلاب با توجه به تمرکز امکانات در پایتخت، مفهوم رقابتی برگزار شدن جشنواره تئاتر فجر همواره با نقد هنرمندانی روبرو بود که آثار خود را از استانها و شهرستانهای دیگر به این جشنواره می آوردند.
به همین سبب در دهه نخست جشنواره تئاتر فجر به جز گامهای هشتم و نهم دیگر شاهد حضور بخش رقابتی نبودیم تا شکل و نگاه عدالت محور در مواجهه و برخورد هنرمندان با یکدیگر ملاکی برای چربش کفه سنگین امکانات در تهران در قیاس با استانها و شهرستانها نباشد و همان شور همدلی و اتحاد حرف اول و آخر هنرمندان عرصه تئاتر در کشورمان به واسطه حضور در چتر واحدی به نام جشنواره تئاتر فجر باشد.
اصغر فرهادی برنده بلامنازع دوره شانزدهم جشنواره تئاتر فجر
حضور نسل هنرمندان انقلاب و با پشت سر گذاشتن دهه نخست جشنواره تئاتر فجر رخنمایی متفاوت داشت. به گونهای که امروز در مواجهه با نامهای بزرگ عرصه تئاتر، سینما و تلویزیون کشور به اسامی برمیخوریم که نخستین گامهای حرفهای خود را در رخدادی به نام جشنواره تئاتر فجر برداشتهاند.
بهعنوان مثال اصغر فرهادی که با دو جایزه اسکار نه تنها قدرت و اصلالت هنر ناب ایرانی را در عرصه بینالمللی برای همگان بار دیگر به اثبات رساند که از جمله هنرمندانی بود که در سیزدهمین جشنواره تئاتر فجر در سال ۱۳۷۳ با نمایش ماشین نشینها توانست جایزه نخست کارگردانی را به خود اختصاص دهد. این هنرمند در دوره شانزدهم سال ۱۳۷۶ توانست با نمایش آخرین قهرمانان زمین اغلب جوایز بخش رقابتی این رخداد را به خود اختصاص دهد.
امروز گونه تئاتر خیابانی را بهعنوان مردمیترین گونه از اشکال متفاوت تولید آثار نمایشی میشناسیم؛ اما برای مرور و حضور این گونه مردمی در قالب جشنواره تئاتر فجر نیازمند گذر پانزده سال از این رخداد بودیم. به گونهای که برای نخستین بار در دوره چهاردهم جشنواره تئاتر فجر در سال ۱۳۷۴ هنرمندان عرصه تئاتر خیابانی توانستند بخشی ویژه و البته رقابتی را در این رخداد به نام خود رقم بزننند. حضور بخش نمایش خیابانی؛ اتفاقی بود که از دوره چهاردهم تا به امروز همواره بهعنوان یکی از مهمترین بخشها و پرمخاطبترین بخشهای جشنواره تئاتر فجر شناخته می شوند.
اگر جشنواره سیزدهم تئاتر فجر را با نام نسل جدید هنرمندان تئاتر انقلاب مانند اصغر فرهادی میشناسیم؛ شانزدهمین جشنواره تئاتر فجر در سال هزار ۱۳۷۶ نامآور یکی از نامهای بزرگ عرصه تئاتر کشورمان یعنی بهرام بیضایی است. بیضایی در جشنواره شانزدهم با دو نمایش کارنامه بندار بیدخش و بانو آئویی در بخش ویژه اساتید (غیررقابتی) تماشاگران و دوستداران هنر تئاتر را با نگاه ناب خود به دو عرصه بنیانهای تئاتر ملی و روایتی از تئاتر بینالملل سیراب کرد. البته دو نمایش ماندگار دیگر او یعنی سلطان مار و در حضور باد توسط گروههای دیگر تئاتری تولید و در همین دوره جشنواره به صحنه رفت.
هنر تئاتر ایران سابقهای کوتاهمدت در قیاس با تاریخ و صبغه جهانی خود دارد؛ یعنی چیزی حدود ۱۵۰ سال و پیش از تاریخ انقلاب شکوهمند اسلامی هنرمندان و گروههای معدودی بودند که توانستند با عبور از فرهنگ نمایش تئاتر را در کشورمان ماندگار کنند. یکی از این نامها زندهیاد مهین اسکویی از تحصیلکردههای عرصه تئاتر در کشور روسیه بود که بار دیگر بعد از شانزده سال، حضور در جشنواره تئاتر فجر را به کارنامه فعالیت خود افزود.
نام مهین اسکویی با بنیانگذاری گروه تئاتر آناهیتا بهعنوان نخستین گروه حرفهای تئاتر در کشورمان در تاریخ تئاتر ایران شناخته می شود. زندهیاد اسکویی با نمایش خواستگاری در دوره شانزدهم جشنواره تئاتر فجر نه تنها اقبال وسیع مخاطبان را با خود همراه داشت که توانست تحسین منتقدان و داوران دو بخش ملی و بینالمللی را نیز با خود بههمراه داشته باشد.
آنچه در هفدهمین دوره جشنواره تئاتر فجر را در قاب این رخداد ماندگار کرد به میزبانی این رویداد از گروههای تئاتر بینالملل بازمیگردد. درحقیقت نخستین گام در مسیر بینالمللی شدن این جشنواره در جشنواره هفدهم گشوده شده درهای این رخداد به روی هنرمندان تئاتر جهان بود. در این رخداد هنرمندانی از کشورهای ایتالیا، آلمان، تاجیکستان، ارمنستان و ترکمنستان با ۹ اثر در کنار همتای هنرمندان ایرانی آثار خود را در مواجهه با مخاطبان کشورمان و این رخداد قرار دادند.
دوره هفدهم و تبدیل شدن به جشنوارهای بینالمللی
هرچند جشنواره هفدهم برای نخستینبار باعث افزوده شدن پیشوند بینالمللی به جشنواره تئاتر فجر بود در همان گام نخست هنرمند بزرگی چون روبرتو چولی کارگردان سرشناس آلمانی با سه نمایش پینوکیو، گزارش به آکادمی و باغ آلبالو توانست استانداردهای نوین تئاتر حرفهای اروپا را در جشنواره تئاتر فجر به مخاطبان و هنرمندان ایرانی عرضه کند. استقبال از این سه اثر به گونهای بود که روبرتو چولی را در طی سه گام بعدی این رخداد یعنی گامهای هجدهم تا بیستم از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ نیز به عنوان هنرمند ثابت بخش بینالملل به جشنواره تئاتر فجر کشاند.
حضور گروههای نمایشی خارجی در جشنواره هفدهم کافی بود تا پوستر هجدهمین دوره جشنواره تئاتر فجر در سال ۱۳۷۸ برای نخستین بار عنوان بینالمللی را نیز با خود یدک بکشد. در این دوره از جشنواره هنرمندانی از کشورهای ارمنستان، سوئد، فلسطین، آلمان و نروژ با ۱۰ اثر نمایشی اینبار تنور بخش بینالملل را گرمتر از دوره قبل کردند.
تئاتر دانشگاهی بیهیچ تردیدی بهعنوان سنگ بنای نخست تئاتر حرفهای در تمام جهان شناخته می شود. اتفاقی که برای نخستین بار در هجدهمین دوره جشنواره بینالمللی تئاتر فجر در سال ۱۳۷۸ در قالب مهمترین رویداد تئاتری کشورمان تجلی متفاوت داشت.
در این دوره از جشنواره بخشی بهعنوان تئاتر دانشگاهی با حضور و فعالیت هنرمندان دانشجو و اساتید دانشگاهی جلوه ای متفاوت به بزرگترین صحنه و آوردگاه تئاتر کشورمان بخشید. اتفاقی که از دوره هجدهم تا همسن امسال و در گام سی و هشتم همواره بهعنوان یکی از بخشهای ثابت، جذاب و پرمخاطب جشنواره شناخته می شود. اتفاق دیگری که قاب هجدهمین جشنواره بینالمللی تئاتر فجر را برای همیشه ماندگار کرد افزوده شدن این رویداد تئاتری در تقویم جشنوارههای بینالمللی تئاتر بود.
درحقیقت جشنواره بینالمللی تئاتر فجر بعد از پشت سر گذاشتن هجده سال از عمر خود برای نخستین بار از تاریخ ۱۳۷۸ توانست نام خود را تا امروز در میان رویدادهای بینالمللی تئاتر در تقویم جهانی این هنر به ثبت برساند. هرچند جشنواره تئاتر فجر در طول سالهای برگزاری خود تا گام نوزدهم شاهد برگزاری پاسداشت و تجلیل از هنرمندان پیشکسوت عرصه تئاتر کشور بود؛ برای نخستین بار و به شکل رسمی بخشی بهعنوان تجلیل و پاسداشت فعالیت هنرمندانی که با ردپای خود تئاتر ایران را نه تنها در صحنههای ملی که در عرصه بینالمللی نیز ماندگار کرده اند.
تجلیل از بزرگان فرهنگ و تئاتر؛ دانشور، رادی و هوشنگ گلشیری
در نوزدهمین دوره این رخداد در سال ۱۳۷۹ شاهد بودیم که دوشادوش هنرمندان تئاتر، مردم هنردوست کشور از سیمین دانشور، زندهیاد اکبر رادی و هوشنگ گلشیری بهعنوان نامهای بزرگ عرصه فرهنگ، هنر و تئاتر کشورمان تجلیل کردند.
دفاع از آرمانهای مردم مظلوم در سراسر جهان به عنوان یکی از مهمترین استوانههای انقلاب شکوهمند اسلامی شناخته میشود. همراهی و همدلی مردم ایران با ملت مظلوم فلسطین در مسیر مبارزه و مقاومت در برابر رژیم اشغالگر قدس از بخشهای جداییناپذیر تاریخ معاصر کشور است که برای نخستین بار همراهی این رویداد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را در رقابت جشنواره بینالمللی تئاتر فجر در گام نوزدهم آن شاهد بودیم.
جایی که برای نخستین بار هنرمندان با نمایشهایی در قالب تعزیه، تئاتر خیابانی و تئاتر صحنهای در بخشی مجزا به نام انتفاضه آثار خود را با محوریت مقاومت ملت فلسطین به صحنه بردند.
بعد از اقبالی که هنرمندان و مخاطبان از بخش انتفاضه در جشنواره نوزدهم داشتند؛ در بیستمین دوره جشنواره بینالمللی تئاتر فجر در سال ۱۳۸۰ اینبار شاهد درخشش هنرمندانی از کشور سوریه بودیم که با یکی از درخشانترین آثار نمایشی جهان به قلم تورنتو وایدلر نمایشنامهنویس شهیر آمریکایی نمایش شام شب طولانی را به صحنه بردند که در کنار اقبال و تحسین آنها، بخشی از جوایز مسابقه بینالملل جشنواره تئاتر فجر را به خود اختصاص دادند.
همزمان با رسیدن جشنواره بینالمللی تئاتر فجر به گام بیستم خود در سال ۱۳۸۰ و قدرتمندتر شدن نهال این جشنواره که نخستین گام خود را در سال ۱۳۶۱برداشته بود. اینبار برای تقویت بنیانهای هنر تئاتر و همسویی آن با قوانین و چارچوبهای این هنر در عصر و زمانه حاضر، اعضای انجمن منتقدان و نویسندگان خانه تئاتر با برگزاری جلسات نقد و بررسی نمایش های جشنواره، شوری دیگر به این رویداد بخشیدند.
حضور این افراد، نقدهای شفاهی و مکتوب آنها توانست مسیر و ریل گذاری متفاوتی در حوزه حرکت تئاتر حرفه ای کشورمان در راستای همسویی با مختصات و چارچوبهای هنر تئاتر جهان بردارد.
پایان بخش اول...