حاشیه نشینی؛ فرار از چاله، سقوط در چاه

حاشیه نشینی یکی از معضلات سالهای اخیر کلان شهرهاست که بافتی نامتوازن در سیمای شهری به وجود آورده است و ساکنان این مناطق از انبوه جمعیت، فقر فرهنگی، ساخت و سازهای غیر مجاز، مشکلات بهداشتی، کمی امکانات آموزشی، توزیع ناعادلانه خدمات شهری و بزهکاری رنج می برند.

البته هرچند امروز این مناطق همانند دیگر نقاط شهری دارای برخی امکانات و خدمات اولیه شهری هستند اما با وجود زندگی در شهر، از بیشتر امکانات ضروری محروم هستند و برای بهره مندی از امکانات بیشتر باید به مراکز شهر سفر کنند.

سبزوار رتبه دوم حاشیه نشینی خراسان رضوی

بنا بر آمار اعلام شده سبزوار پس از کلانشهر مشهد رتبه دوم حاشیه نشینی خراسان رضوی را دارد و حدود ۲۵ درصد از جمعیت ۲۳۰ هزار نفری و ۵۲۰ هکتار از مجموع سه هزار و ۴۰۰ هکتاری این شهرستان درگیر معضل حاشیه نشینی است.

پدیده ای که طی دو دهه اخیر رشد چشمگیری داشته و مشکلات عدیده ای را برای ساکنان این مناطق و همچنین شهرنشینان به وجود آورده است.

حاشیه نشینی زخم بی التیام

یک شهروند ساکن در حاشیه شهر سبزوار در همین ارتباط به خبرنگار ایرنا گفت: شغل ما در روستا کشاورزی بود اما خشکسالی پیاپی یک دهه گذشته باعث کاهش شدید آب قنوات و درآمد ما شد از این رو به ناچار برای گذران امور زندگی و تامین هزینه ها به شهر مهاجرت کردیم.

محمد سراجه که حدود ۶۰ سال سن دارد افزود: با مهاجرت به سبزوار، زمینی را در منطقه حاشیه این شهر که قیمت پایینی داشت خریداری و در آن با سرمایه ای اندک خانه ای ساختیم.

این شهروند محله کال عیدگاه سبزوار اضافه کرد: هرچند این منطقه دارای مشکلات خدمات شهری است اما مهمتر از آن ناهنجاری های اجتماعی و فقر فرهنگی در این محله است که خانواده ها را تهدید می کند.

وی که با دوره گردی در شهر امرار معاش می کند ادامه داد: علاوه بر این مشکلات، کوچه های تنگ و باریک، خانه های نامقاوم، بوی نامطبوع فاضلاب و وجود حیوانات ولگرد بخشی از هویت این مناطق است که بیشتر ساکنان حاشیه نشین را پشیمان از تصمیم مهاجرت خود کرده است.

حاشیه نشینی و تداخل هویتی

مدیر اداره بازآفرینی فضاهای شهری سازمان عمران شهرداری سبزوار هم در این خصوص گفت: مناطق حاشیه این شهر، محل اسکان جدید روستائیان دو دهه گذشته بوده است و حدود یک چهارم جمعیت سبزوار در این نقاط زندگی می کنند.

مهدی برزویی افزود: ساکنان این محلات را از روستائیان مختلف شکل داده اند که هویت مشترکی ندارند لذا هویت سازی و فرهنگ سازی آنها برای رفع مشکلات اجتماعی زمان‌بر است.

وی اضافه کرد: هم اینک محلات شرق عیدگاه، نیروگاه، کلاته سیفر، قلعه نو، شرق صالح آباد و محله های اسلام آباد، جعفرآباد و زرگرها در ردیف سکونتگاه های غیر رسمی و مناطق حاشیه نشین شهر سبزوار قرار دارند.

مدیر اداره بازآفرینی فضاهای شهری سازمان عمران شهرداری سبزوار گفت: منشا بیرونی حاشیه نشینی در سبزوار مشکلات اجتماعی، اقتصادی و اقلیمی روستاها در سالهای اخیر بوده که سبب سرازیر شدن آنها به حاشیه شهر شده است و نقاط پیرامونی شهر به سبب ارزانی و عدم نظارت های کافی بر ساخت و ساز مکان مناسبی برای سکنی گزینی این جمعیت مهاجر شده است.

برزویی افزود: اغلب اراضی حاشیه شهر قولنامه ای خریداری شده است و با تقسیم بندی نادرست مالکان اولیه، معابر غیر استاندارد تشکیل شده و تردد و رفت و آمد در آنها با مشکل مواجه است.

وی ادامه داد: همچنین مشکل فاضلاب و آبهای سطحی، خدمات رسانی به این مناطق را دشوار کرده است که ساماندهی آن زمان و انرژی زیادی از دستگاه‌های خدماتی می گیرد.

مدیر اداره بازآفرینی فضاهای شهری سازمان عمران شهرداری سبزوار گفت: برای کاهش مشکلات حاشیه نشینی باید علاوه بر بهسازی و شرایط بهتر زیستن ساکنان این مناطق، بستر مهاجرت معکوس به روستاها را فراهم کرد تا از بار سنگین این مناطق بر مدیریت شهری کاسته شود.

برزویی افزود: در این محلات با مشارکت خود اهالی، مجموعه ای از معتمدان شکل گرفته است که با یاری دستگاههای اجرایی توانمندسازی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را در دستور کار قرار داده اند.

وی ادامه داد: یکی از مشکلات ساکنان حاشیه شهر اشتغال است چون پس از مهاجرت از روستا برای دستیابی به مشاغل شهری مهارت پایینی دارند لذا با همکاری سازمان فنی و حرفه ای و نهادهای حمایتی با برگزاری دوره های مهارت آموزی و پرداخت تسهیلات، زمینه کارآفرینی و افزایش درآمد این خانوارها فراهم شده است.

او اضافه کرد: هرچند مدیریت شهری و مسوولان سبزوار طی سالهای گذشته اقدامات فراوانی از جمله برگزاری همایش های ملی و تخصصی بازآفرینی پایدار محله های هدف را انجام داده اند اما شرایط سکونت در حاشیه این شهر همچنان نامطلوب است.

۱۱۴ طرح و راهکار بازآفرینی شهری اجرا شده است

فرماندار ویژه سبزوار با اشاره به رشد فزاینده مهاجرت به شهر سبزوار گفت: بر مبنای سرشماری سال ۱۳۹۵ حدود ۸۲ درصد جمعیت شهرستان در شهر و ۱۸ درصد آن در روستاها زندگی می‌کنند.

احمد برادران افزود: برای مهار حاشیه نشینی باید با توانمندسازی و ایجاد بسترهای اشتغال در روستاها زمینه مهاجرت معکوس به روستاها فراهم شود که در همین راستا در طرح مثلث توسعه اقتصادی شهرستان، ستادهای توسعه مبتنی بر ظرفیت هر روستا در بخش های مختلف صنعت، خدمات، کشاورزی، دامپروری و گردشگری ایجاد شده است.

وی با اشاره به بازآفرینی محلات هدف و حاشیه این شهر گفت: طی پنج سال گذشته ۱۱۴ طرح و راهکار بازآفرینی شهری در محلات حاشیه با همکاری شهرداری، نهادهای اداری و مشارکت شهروندان با بیش از سه هزار میلیارد ریال اجرا شده است.

برادران افزود: برای ساماندهی این سکونتگاه ها ستاد بازآفرینی به عنوان الگوی کشوری در سبزوار اجرا شد و طرح های عمران شهری، ساخت بوستان، مدارس ابتدایی، احداث کمربندی، پایگاههای بهداشت، ایجاد کتابخانه و مراکز ورزشی و مشاوره، برخی از اقدامات صورت گرفته در مناطق هدف شهر سبزوار بوده است.

کار آفرینی و اشتغال راه برون رفت از حاشیه نشینی

بسیاری از کارشناسان معتقدند حاشیه نشینی مولود فقر و نداری و نابرابری های اقتصادی است و فردی که توانایی اسکان در مناطق مرکزی و مجاز شهر را ندارد برای کاستن از هزینه های زندگی شهری به مناطق حاشیه ای روی می آورد که بدون شک زندگی در این مناطق مشکلات خاص خود را دارد.

یک پژوهشگر حوزه جامعه شناسی در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: حاشیه نشینی با مقوله سکونتگاه‌های غیر رسمی گره خورده است و برخی از ساکنان به ناچار به حاشیه شهرها کشیده می شوند.

مهران صولتی افزود: بخش عمده ای از جمعیت حاشیه نشین را جوانان بیکار تشکیل می دهند که با توجه به شرایط سخت اقتصادی زمینه مناسب بروز آسیب های اجتماعی در آنها فراهم است.

وی ادامه داد: امروزه شاهد تبادل و رونق فروش مواد مخدر در حاشیه های شهر هستیم و از طرفی کمبود امکانات آموزشی و بهداشتی سبب شده کودکان و نوجوانان امکانات لازم را برای شکل گیری و تکامل شخصیت خود در اختیار نداشته باشند.

این پژوهشگر حوزه جامعه شناسی گفت: ساکنان حاشیه نشینی که از امکانات مناسبی نسبت به هسته مرکزی شهر برخوردار نیستند با مقوله طرد از طرف جامعه مواجه می شوند و در کنار مشکل بیکاری، کمبود امکانات آموزشی، بهداشتی وجود زنان سرپرست خانوار و خانواده های طلاق هم بر حجم آسیب اجتماعی این محلات می افزاید.

صولتی افزود: برای ارائه خدمات روانشناختی به ساکنان حاشیه شهر سبزوار مراکز مشاوره ایجاد شده اما تا اشتغال، امکانات بهداشتی، آموزشی، فرهنگی و ورزشی مناسب برای آنها فراهم نشود همچنان شاهد رشد آسیب های اجتماعی در این مناطق خواهیم بود.

وی ادامه داد: مشکلات موجود سبب می شود حاشیه نشینان نه تنها به اهداف مد نظر خود از مهاجرت دست نیابند بلکه شرایط سخت تر، آنها را از چاله به چاه انداخته است.

شهرستان ۲۵۰ هزار نفری سبزوار در ۲۳۰ کیلومتری غرب مشهد و در مسیر شاهراه اصلی تهران - مشهد قرار دارد.