هنرنمایی «خرپا» و «پاچنگ» در شمیران

همشهری آنلاین- مرضیه موسوی: سقف این تکیه با عنصر معماری «خرپا» و با تیرک­های چوبی ساخته شده بود. با گذشت بیش از یک قرن از ساخت این تکیه، هنوز هم می ­توان ردپایی از هنر معماری را در بازار و تکیه تجریش دید.

تکیه تجریش معروف‌ترین قسمت بازار تجریش است که در دوره ناصرالدین شاه ساخته شد؛ درست در محل تلاقی راسته جنوبی و شمالی بازار تجریش. این محوطه 2اشکوب دارد و پنجره های بلندی در طبقه دوم حجره‌ها‏ به محوطه تکیه باز می‌شوند. این تکیه هم مثل دیگر تکیه‌های دوره ناصری سقفی بلند دارد. «نصرالله حدادی» تهران شناس می‌گوید :«به دلیل نزدیکی بازار تجریش به آستان امامزاده صالح (ع) در این نقطه تکیه و حسینیه‌ای ساخته نشده بود. تا اینکه در دوره ناصرالدین شاه بعد از ساختن تکیه نیاوران کم کم تکیه‌های دیگری هم در شمیران ساخته شد. تکیه تجریش یکی از این تکایا بود. مهمترین ویژگی این تکیه‌ها داشتن سقفی بلند بود و تیرک چوبی بزرگی در وسط تکیه‏ سقف را نگه می‌داشت.» برگزاری مراسم تعزیه محور عزاداری‌های محرم در تکیه‌های دوره قاجار بود و به همین دلیل این تکیه‌ها را در محوطه‌ای میدانی شکل و با سقف بلند می‌ساختند.

مراسم نخل‌گردانی که در همان زمان رواج داشت هم دلیل دیگری برای محوطه وسیع و سقف بلند تکیه‌های تهران و شمیران به شمار می‌رفت. حدادی می‌گوید :«نورگیر بودن‏ دلیل دیگری برای بلند ساختن سقف تکیه‌ها بود. برای استفاده بهتر از نور از عنصر پاچنگ در معماری سقف تکیه‌ها استفاده می‌کردند. تکیه نیاوران نخستین تکیه شمیران بود که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد تا در ایام تابستان در ییلاق خود محلی برای عزاداری محرم داشته باشد. دیگر تکیه‌های شمیران از جمله تکیه های تجریش و حصار بوعلی هم با تأثیر از معماری این تکیه ساخته شده‌اند.» پاچنگ عنصری در معماری قاجار است که در آن پنجره ها و نورگیرهایی روی سقف تعبیه می شود تا علاوه بر چشم نواز کردن معماری، روشنایی ملایمی از سقف به درون سازه راه پیدا کند.

حجره‌های بازار تجریش با فاصله کمی از هم‏، راسته‌ها و دالان‌های بازار را تشکیل داده‌اند. دور ماندن از گزند سرما و سوز برف دلیل مسقف بودن بازار تجریش است‎؛ سقفی با تیرک‌های چوبی که به سبک خرپا ساخته شده بود و بعد از سیل سال 1366 تخریب شد و بعد از آن‏، تیرهای آهنی جایش را گرفتند. رد پایی از آجرکاری و کاشی‌کاری را هنوز در معماری این بازار می‌توان دید. خرپا در سقف بازار تهران و همچنین تجریش نقش نگهدارنده داشتند و سازه ای مقاوم بودند که با تیرک های چوبی ساخته می شد.

سکویی برای اجرای تعزیه

سکو، دیگر عنصر ساده ای در تکیه تجریش است که به کمک تعزیه خوان ها می آمد و محلی برای اجرای تعزیه بود. هنوز هم در ایام محرم با برچیده شدن بساط کسب و کار در تکیه، این سکو خودش را نشان می دهد و بعد از فرش شدن، محلی است برای اجرای نمایش آیینی تعزیه. تکیه‌ها محلی برای عزاداری و اجرای مراسم تعزیه در محرم و صفر بودند و در بقیه مواقع سال کاربردی نداشتند. به همین دلیل در سایر ایام سال از حجره‌های اطراف تکیه به عنوان مغازه و محلی برای کسب و کار استفاده می‌کردند. تکیه‌هایی مثل نیاوران که کاربرد دیگری در طول سال نداشتند به حسینیه تبدیل شدند و تکیه‌هایی مثل تجریش در ایام عادی سال محلی برای کسب و گذر مردم هستند. در ایام محرم با جمع شدن کسب و کار در حجره‌های این تکیه‏ فضا برای عزاداری آماده می‌شود.