اولویت‌های پژوهشی تبدیل به رانت شده است /وقتی علم آلوده به تقلب شود...

امروز ۲۵ آذر ماه، روز پژوهش نام‌گذاری شده است که به مناسبت این روز، گفت‌وگوی ویژه‌ای با دکتر «مهتا بذرافکن»، پژوهشگر خوب کشورمان ترتیب داده‌ایم. وی دارای دکترای جامعه شناسی تغییرات اجتماعی و فارغ التحصیل از دانشگاه شیراز است که از سال ۸۶ به طور خاص وارد حوزه‌ی پژوهش شده است.

در ابتدا به شاهنامه پژوهی روی آورد که حاصل آن سه مقاله‌ی پژوهشی که به بعداً به صورت کتاب درآمد، است و سپس از سال ۹۱ تا کنون، با توجه به وضعیت آب و معیشت روستاییان، در حوزه‌ی اجتماعی انرژی و آب متمرکز شده است. رساله‌ی دکتری وی در خصوص "مسئولیت‌های اجتماعی شرکتی نسبت به جوامع محلی" در منطقه عسلویه نگاشته شده که در سال ۹۶ از سوی وزارت علوم به عنوان یکی از ۵ رساله‌ی برگزیده در حوزه‌ی تولید و اشتغال انتخاب شد.

مهتا بذرافکن در خصوص شاخصه‌های یک پژوهشگر برتر به ایسنا می‌گوید: «یک پژوهشگر پیش از هر چیز باید نسبت به فضای اطرافش حساس بوده و توانایی کشف و حل مسئله داشته باشد. علاوه بر این، باید دانش به‌روزی در حوزه‌ی پژوهشی خود داشته باشد؛ در واقع پژوهشگر همیشه باید نسبت به آینده نادان و نسبت به گذشته دانا باشد.»

او با بیان اینکه پژوهش در دانشگاه‌های تراز اول دنیا مؤلفه‌هایی دارد که با مؤلفه‌های کشور ما بسیار متفاوت است، عنوان می‌کند: «پژوهش در این کشورها ابتدا مبتنی بر نیاز شکل گرفته و محور برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در آینده است؛ به بیان دیگر، نگاهی که به یک پژوهش می‌شود، نگاهی مسئله محور است. اما چیزی که ما در کشورمان با آن مواجه هستیم، انباشت یک‌سری پژوهش‌هایی است که هیچ‌کدام به حل مسئله منجر نشده و صرفاً قرار است رزومه‌ی یک هیأت علمی را پر کند یا رساله‌ی یک دانشجو باشد.»

در کشور ما پژوهش چرخه‌ای از فساد را رقم زده است

این پژوهشگر ادامه می‌دهد: «در کشور ما اگر پژوهشی می‌خواهد انجام شود، به خصوص در سازمان‌های دولتی که به برخی اولویت‌های پژوهشی نیاز است، این اولویت‌ها تبدیل به رانت شده و در اختیار افراد از پیش تعیین شده‌ای قرار می‌گیرند که در آن زمینه متخصص نیستند. مورد دیگر این است که در ایران اساساً پژوهش را بخشی از بدنه‌ی دولت می‌دانند در حالی که پژوهش باید برای دانشگاه‌ها درآمدزایی کند؛ به این صورت که دانشگاه‌ها با استفاده از منابع پژوهشی خود، داده تولید کنند و این داده‌ها توسط سازمان‌ها خریداری شده و مورد استفاده قرار گیرد؛ اینجا است که پژوهش ارزشمند می‌شود. اما متأسفانه در کشور ما پژوهش چرخه‌ای از فساد را رقم زده است.»

این پژوهشگر همچنین اظهار می‌دارد: «مدیران، سیاست گذاران و برنامه ریزان از اینکه نتایج پژوهش نشان‌دهنده‌ی ناکارآمدی سازمان‌شان باشد، وحشت دارند؛ بنابراین، اغلب پژوهش‌هایی انجام شده، سفارشی بوده و نتایج آن دستکاری می‌شود. به همین جهت نیز در کشور ما اخلاق پژوهش وجود نداشته یا بسیار کم‌رنگ است.»

مدیر کارآفرینی و پژوهش دانشگاه پیام نور مرکز بوشهر در پاسخ به ایسنا مبنی بر اینکه چطور می‌توان از طریق پژوهش درآمدزایی کرد، اذعان می‌دارد: «باید دیتاهایی که سازمان‌ها نیاز دارند را جمع آوری کرده و به آن‌ها فروخت؛ داده‌هایی که قرار است مسئله‌ای را حل کند و نه فقط وارد یک چرخه‌ی معاملاتی شود. با این حال، پژوهش یک رفع تکلیف یا به نوعی تبدیل به امری امنیتی شده که ممکن است مشکلی برای دستگاه‌ها و سازمان‌ها ایجاد کند و این مسئله در حوزه‌ی مسائل اجتماعی بیشتر دیده می‌شود.»

به گفته‌ی او، پژوهش در ایران فقط انباشتی از دانش و داده‌های بیهوده‌ای است که کاربردی ندارد و بدون اینکه بتواند مشکلی از ما حل کند، روزبه‌روز بر حجم آن افزوده می‌شود. اگر ما واقعاً پژوهش‌محور کار کرده و برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های کشور نیز مبتنی بر پژوهش و داده‌های واقعی بود، بسیاری از معضلات کنونی وجود نداشت.

وقتی علم آلوده به تقلب شود...

بذرافکن در خصوص پیامدهای کپی کاری پایان‌نامه‌های دانشجویان بیان می‌کند: «اولین و بزرگ‌ترین آن، عادی کردن یک امر ضداخلاقی بوده و اولین چیزی که آسیب می‌بیند نیز ساحت و قداست علم می‌باشد. در دین ما مسلمانان، علم به عنوان والاترین ارزش و شریف‌ترین بخش زندگی بشر مطرح است و وقتی این علم آلوده به تقلب شود، یکی از شریف‌ترین مفاهیم زندگی بشر خدشه‌دار گردیده است. در درجات پایین‌تر افزون بر اینکه بر افرادی که پایان‌نامه‌های‌شان به سرقت رفته ظلم می‌شود، اعتماد نسبت به دانش و نتایج پژوهش نیز از دست می‌رود و جامعه‌ای هم که به پژوهش -یعنی پویاترین بخشی که باعث توسعه و پیشرفت یک کشور می‌شود- اعتماد نداشته باشد، خود نهاد علم و نهاد دانشگاه و تمام زیرمجموعه‌ی آن آسیب دیده و در نهایت دانشگاهی که قرار بوده منبع، زیرساخت و بستر توسعه باشد، تبدیل به یک ضدفرهنگ و کارخانه‌ی تولید مدرک می‌شود.»

بذرافکن در ارتباط با درستی اینکه گفته می‌شود ایران از نظر پژوهشی در سطح مطلوبی قرار دارد، چنین توضیح می‌دهد: «دو مسئله، یک جامعه را از نظر پژوهشی در مرتبه‌ی بالایی قرار می‌دهد؛ اول نگاشتن مقالات زیاد و دوم شاخص‌های علمی و پژوهش‌های صورت گرفته‌ای است که موجب بهبود زندگی می‌شود. بر این اساس، ما تنها در تولید مقاله شاخص خوبی داریم و آن هم به این دلیل است که شرط ارتقاء اعضای هیأت علمی، پذیرش در مقطع دکتری و بسیاری موارد دیگر، داشتن مقاله‌ی "ISI" است و ما مجبور به تولید این مقالات برای پیشبرد کارمان هستیم.»

باید فرهنگ انفرادی کار کردن را اصلاح کنیم

بنا به گفته‌ی این پژوهشگر، ما برای انجام کار گروهی با مشکلات و موانع فرهنگی زیادی مواجه بوده و برای این کار نیز آموزش ندیده‌ایم و متأسفانه احساس نیاز هم به آن نمی‌کنیم؛ در حالی که در تمام حوزه‌های پژوهش، کار گروهی و تیمی بسیار موفق‌تر از کار انفرادی می‌باشد؛ چرا که گروهی کار کردن، پر کردن تنگناهای یکی با ظرفیت‌های دیگری است و این امر نتیجه‌ی خوبی برای پژوهش در بر دارد.

وی می‌افزاید: «کار گروهی اساساً بر آموزش مبتنی می‌باشد؛ لذا پسندیده است وزارت علوم، گروهی کار کردن را در دانشگاه، یعنی جایی که پایان‌نامه‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد تمرین پژوهش است، نهادینه کند. همچنین مدارس نیز که بخش کوچکی از کارشان به شکل پژوهشی است، از همان ابتدا دانش آموزان را به این کار عادت دهند. ما باید این را از کودکی فرهنگ سازی کنیم و فرهنگ انفرادی کار کردن و مطرح شدن را تغییر داده و اصلاح نمائیم.

مدیر پژوهش دانشگاه پیام نور مرکز بوشهر مطرح می‌کند: «من کارمند دانشگاه پیام نور بوده و با اینکه عضو هیأت علمی نیستم، این دانشگاه فرصتی در اختیارم قرار داده تا بتوانم گاهی حتی بیش از اعضای هیأت علمی به پژوهش بپردازم که جا دارد از تمام همکارانم به ویژه دکتر بحرانی، ریاست دانشگاه تشکر کنم. قاعدتاً باید این امکان برای تمام کسانی که مثل من کارمند بوده و تحصیلات دکتری دارند و به عنوان پژوهشگر و نویسنده شناخته می‌شوند، فراهم گردد تا بتوانند قابلیت‌های خود را به محصولی که به ارتقاء زندگی مردم کمک می‌کند، تبدیل کنند که این کار تا به اکنون هنوز صورت نگرفته است.»

وی در پایان اظهار می‌دارد: «امیدوارم روزی پژوهش برای این استفاده شود که زندگی مردم را بهتر کرده و بستری برای سیاست گذاری و برنامه ریزی باشد و نه معامله و رانت که تنها رزومه‌ی عده‌ای را پر کرده و آن‌ها را بهره مند کند. همچنین امیدوارم فرصت‌های پژوهشی به شکل برابر توزیع شود و همه‌ی پژوهشگران بر اساس شایستگی‌شان بتوانند به این فرصت‌ها دست پیدا کنند و نه بر اساس میزان نزدیکی‌شان به منابع قدرت.»

گفت‎وگو از «ایرن واعظ‌زاده»؛ خبرنگار ایسنا بوشهر

انتهای پیام