گفتگو| چرا «شیرعلی مردان‌» رهبر قیام بختیاری‌ها به‌دست رضاشاه اعدام شد؟

گروه تاریخ خبرگزاری تسنیم - شیرعلی‌مردان بختیاری همچون میرزا کوچک‌خان جنگلی و آیت‌الله مدرس از وطن‌خواهان مبارزی بود که ضمن مقابله با عوامل بیگانه و خارجی از مخالفان جدی رضاشاه بود. در نهایت نیز توسط عوامل رژیم پهلوی به زندان قصر افتاد و در روز 17 آذر سال 1313 اعدام شد و به شهادت رسید.

این مبارز بختیاری فرزند سردار بی‌بی ‌مریم است که در روزهای اخیر سریالی تلویزیونی‌ای با عنوان «بانوی سردار» از یکی از شبکه‌های صدا و سیما در معرفی این بانوی ضد انگلیسی پخش شد.

آنچه در ادامه می‌خوانید گفتگوی ما با پریچهر سلطانی پژوهشگر بختیاری تاریخ و نویسنده کتاب «سردار بی‌بی‌ مریم» است:

تسنیم: تعارض و درگیری بختیاری‌ها و شیرعلی‌مردان بختیاری با رضاخان پهلوی چه بود؟

سلطانی: رضاخان پهلوی اقدامات بسیار سویی در سراسر کشور از جمله علیه بختیاری‌ها انجام داده بود که موجب نارضایتی بسیاری از مردم به خصوص عشایر و روستانشینان شده بود.

دریافت مالیات‌های سنگینی که مشخص نبود در چه راهی هزینه می‌شود، اعزام اجباری جوانانی که سرپرست خانواده و نان‌آور بودند به سربازی، دریافت احشام روستاییان و عشایر، مجبور کردن مردان بختیاری به کنار گذاشتن اسب و تفنگ، اجبار عشایر به یکجانشینی و تحمل یک نوع زندگی طاقت‌فرسا و مجبور شدن مردان به پوشیدن کلاه پهلوی از جمله دلایل نارضایتی مردم در عرصه حکومت رضاشاه پهلوی بود.

در چنین شرایطی برخی از جوانان و افراد فرهیخته بختیاری دور هم جمع شدند و برای یافتن راه چاره به شور و مشورت پرداختند. این افراد هیات اجتماعی بختیاری تشکیل دادند و برای ایفای حقوق خود از حکومت، قیام کردند و به مبارزه پرداختند. در این راستا، پرچم‌هایی را برای خود برگزیدند که مزین به شعارهای لا اله الا الله، محمد رسول الله و علی ولی الله بود.

هدف این افراد اصلاح جامعه دینی بود. روایت شده است که حدود 2 هزار نفر دور شیرعلی‌مردان‌خان جمع شدند و به مبارزه با رضاشاه پرداختند تا کشور را از وضعیت موجود نجات بدهند.

هم‌زمان با قیام بختیاری‌ها، قشقایی‌ها هم قیام کردند. آنان نیز از وضعیت به وجود آمده به ستوه آمده بودند و از ظلم و ستم رضاخانی شکوه داشتند. در نتیجه دو منطقه قشقایی و بختیاری همراه با هم و همزمان علیه استبداد رضاخانی و وضعیت اقتصادی که برای مردم به وجود آورده بود، قیام کردند.

شیرعلی مردان بختیاری(نفر سمت چپ)

تسنیم: شیرعلی‌مردان بختیاری و مادرش (بی‌بی مریم) چه نقشی در مبارزه با استعمار انگلیس و روس و حمله متفقین به ایران در جریان جنگ جهانی اول داشتند؟

سلطانی: در جریان جنگ اول جهانی، نیروهای روس و انگلیس به مرزهای ایران تجاوز کردند و توانستند تا اصفهان و مرکز ایران پیشروی کنند. بی‌بی مریم مادر شیرعلی‌مردان خان به تبعیت از فرمان علما و روحانیون مبنی بر اینکه تمامی ایرانیان وطن‌پرست باید از کشور دفاع کنند و در برابر متجاوزان بایستند، به پا خواست.

بی‌بی مریم با بیگانگان درگیر شد و بسیاری از آزادی‌خواهان از جمله وحید دستگردی که انگلیسی‌ها در اصفهان می‌خواستند او را اعدام کنند و فرخی یزدی به ایشان پناه بردند.

شیرعلی‌مردان خان تربیت شده چنین مادری بود که هم رهبر مبارزه با استعمارگران بود و هم پناه‌دهنده به مبارزان بود. در تمام دوران مبارزه بی‌بی‌مریم، شیرعلی‌مردان در کنار مادرش بوده است. در یکی از اسناد آمده است که وقتی روس‌ها و انگلیسی‌ها در اصفهان با مردم و متحدین (آلمانی‌ها و عثمانی‌ها) درگیر شدند و نیروهای خودی در نهایت مجبور به عقب‌نشینی شدند، بی‌بی‌ مریم اجازه نمی‌دهد که افسران ارشد آلمانی و عثمانی و نیروهای آنان به دست نیروهای روس و انگلیس اسیر بشوند. از این رو پسرانش که از جمله آنان علی‌مردان خان بود را مامور می‌کند تا آنان را از طریق مرز عثمانی راهی کشورهایشان کند. بعدها امپراطوری عثمانی و اتریش برای بی‌بی مریم مدال افتخار ارسال کردند.

بی بی مریم بختیاری مادر شهید شیرعلی مردان خان

علی‌مردان خان از همین دوران با روشنفکران و میهن‌دوستان ایرانی آشنا شد و به نشست و برخاست پرداخت. ضمن اینکه وقتی در جریان مشروطه فتح‌الله خان (همسر دوم بی‌بی مریم) دشمنان را در منطقه کاشان شکست داد، بی‌بی مریم در تلگرافی که بنده در کتابخانه آستان قدس رضوی آن را پیدا کردم، برای همسرش نوشت که باید با دشمنان این کشور مبارزه کرد و هر وقت که دشمنان از این کشور بیرون رانده شوند، آن وقت می‌توان بر کاشان و دیگر مناطق حکومت کرد.

بی‌بی مریم همچنین در همین تلگراف می‌نویسد که من پسرم یعنی علی‌مردان‌خان را روانه قم کردم. این جمله نشان می‌دهد که علی‌مردان‌خان در جریان مبارزه با استعمار انگلیس و روس در کنار مادرش بوده و از کشورش دفاع می‌کرده است.

تسنیم: پس از شهادت شیرعلی‌مردان خان آیا بختیاری‌ها به خوانخواهی او اقدامی علیه پهلوی‌ها انجام دادند؟

سلطانی: در قیام بختیاری‌های علیه رضاخان پهلوی تمامی ایلات و عشایر مشارکت داشتند و شیرعلی‌مردان خان به نوعی رهبری آنان را برعهده داشت. آنان در منطقه بختیاری با رضاخان مبارزه کردند که در نهایت سرانشان دستگیر و اعدام شدند؛ یعنی همراه با شیرعلی‌مردان بختیاری، افرادی از دره‌شوری‌ها، بویراحمدی‌ها، ممسنی‌ها و احمد خسروی‌ها هم اعدام شدند و به شهادت رسیدند.

یکی از سیاست‌های استبدادی رضاخان این بود که در داخل کشور و در بین اقوام و طایفه‌ها تفرقه بیاندازد تا حکومت کند. از این رو مخالفانی را برای علی‌مردان‌خان چیده بود تا در برابر او و هوادارانش ایستادگی کنند. این عامل می‌تواند دلیل مهمی در عدم تحقق خونخواهی باشد؛ اما به هرحال بختیاری‌ها همواره برای وطن و کشورشان تعصب خاصی قائل بودند و با استبداد پهلوی مبارزه کردند.

در اینجا باید به شجاعت شیرعلی‌مردان اشاره کرد. شجاعتی که توسط هم‌بندی‌های او در زندان قصر تایید شده است. اردشیر آوانسیان، بزرگ علوی، عبدالقدیر آزاد و پیشه‌روی از جمله هم‌بندی‌ها او در آن زندان بودند که در خاطرات و گفته‌های خود به شیرعلی‌مردان اشاره کرده‌اند.

از جمله اینکه آوانسیان در کتاب خاطرات خود درباره شیرعلی‌مردان آورده است که وقتی در دادگاه او را محاکمه می‌کردند، شیرعلی‌مردان خطاب به قضات دادگاه که عده‌ای سرلشکر و سرتیپ بودند، اظهار داشت که این شما نیستید که ما را محاکمه می‌کنید، بلکه این دولت استعماری انگلیس است که با دست شما، ما را محاکمه می‌کند و از ما انتقام می‌گیرد.

همچنین سرلشکر ابراهیم ضرابی از فرماندهان ارتش رضاشاه بود و با شیرعلی‌مردان‌خان مبارزه و مقابله کرد، در کتاب رضاشاه در آینه تاریخ آورده است که شیرعلی‌مردان‌ خان انسان بسیار شجاع و دلیری بود. او همچنین نوشته که او فوق‌العاده رشید بود و چهارصد سوار هم‌قسم داشت.

سرلشکر ضرابی در ادامه اعتراف می‌کند که نتوانسته حریف شیرعلی‌مردان خان شود و در نهایت با طیاره، زره‌پوش و با انداختن بمب و تجهیزات پیشرفته نظامی توانستند بر او نیروهایش فائق آیند. این تجهیزات از شیراز برای رویارویی با قیام شیرعلی‌مردان‌ خان ارسال شد.

** شیرعلی‌مردان خان هرگز به دنبال چند پاره کردن ایران نبود

تسنیم: آیا شیرعلی‌مردان خان به دنبال تشکیل حکومتی جدا در برابر حکومت مرکزی بود؟

سلطانی: شیرعلی‌مردان خان هرگز به دنبال چند پاره کردن ایران نبود. او جوانی بود که برای وطن و کشورش ارزش بسیاری قائل بود و از بیگانگان به شدت بیزار بود. شیرعلی‌مردان اندیشه والایی داشت و آن این بود که نمی‌خواست کشور زیر بار ستم برود. از این رو قیام کرد. او هرگز به دنبال تجزیه کشور نبود و چنین چیزی در خصوص وی هرگز مورد پذیرش صاحبان عقل و خرد نیست.

در پایان باید عنوان کرد که حکومت پهلوی همواره با بختیاری‌ها سر ستیز و جنگ داشته و بسیاری از بهترین فرزندان این خطه را به جوخه اعدام سپرده است.

انتهای پیام/