ساختار زانو: هر آنچه که باید راجع به پیچیده‌ترین و آسیب‌پذیرترین مفصل بدن بدانید!

یکی از پردردسرترین اعضای بدن زانو است. علت آن هم مشخص است چرا که این مفصل یکی از پرکاربردترین و درگیرترین مفاصل بدن است که در طی شبانه روز بار زیادی را متحمل می‌گردد و بی دلیل نیست که زانودرد از شایع ترین مشکلات مراجعین به فیزیوتراپی می‌باشد. برای اینکه علت درد زانوی خود را بدانید ابتدا باید از ساختار زانو مطلع باشید. دکتر مجتبی فرجی راد، فیزیوتراپیست، در این مقاله در نت نوشت با زبانی ساده این مفصل پیچیده را برای شما معرفی نموده است.

زانو

زانو مفصل بزرگ و پیچیده‌ای است که به دلایل ساختاری آسیب پذیرترین مفصل بدن می‌باشد.

زیرا اولاً کارکرد آن بسیار زیاد است و در حین کار و فعالیت وزن زیادی را تحمل می‌کند. برای مثال در حین راه رفتن تند و دویدن، بسیار فعال است و باری معادل ۳ تا ۴ برابر وزن بدن را مقاومت می‌کند.

و ثانیا از زانو ما بین دو استخوان بزرگ و بلند یعنی ران و ساق واقع شده است و به همین دلیل هم ناپایداری زیاد و هم پتانسیل لازم برای پذیرش صدمات متعدد را دارا است.

و ثالثاً در ساختار زانو شبکه پیچیده‌ای از رباط ها، منیسک‌ها، تاندون‌ها و عضلات مهمی وجود دارد که همگی در انجام کارکرد صحیح مفصل و ثبات آن در نظمی هماهنگ همکاری متقابل دارند. برای مثال همگی می‌دانیم که عضله چهارسر ران بزرگ ترین و قوی‌ترین عضله بدن است و ایفای نقش اصلی آن در فعالیت‌های زانو است. به شکلی که با دو وظیفه مهم‌اش (ایستایی و پویایی) حرکاتی مثل راه رفتن، نشست و برخاست، ایستادن و دویدن منوط به قدرت این عضله است و یا رباط صلیبی که ورزشکاران آوازه اهمیت آن را به خوبی شنیده اند یکی از عناصر مهم ثبات دهنده زانو است. به شکلی که پارگی آن خصوصاً در ورزشکاران مساوی است با تحت‌الشعاع قرار گرفتن ادامه ورزش مگر آنکه پروسه درمان آن به خوبی طی شده و امکان بازگشت به فعالیت‌های ورزشی فراهم گردد.

رابعا سه استخوان ران، ساق و کشکک (که این آخری کاملا قابل لمس است) در شکل‌گیری مفصل زانو حضوری مستمر دارند. برای مثال یادآور می‌شویم که در خلال بالا رفتن از پله‌ها و کوه و یا پایین آمدن از آن‌ها نیرویی که در تاندون مربوط به استخوان کشکک تولید می‌شود معادل ۳.۳ برابر وزن بدن و ۷ برابر نیروی تولیدی در خلال پیاده روی روی سطح صاف است و یا در خلال خم کردن زانو اشاره به موضوعی که اصلاً به نظرمان نمی‌آید جالب است و آن اینکه نیروی وارد به تاندون استخوان کشکک به ۷.۹ برابر وزن بدن می‌رسد.

به این موارد مختصر و مفید اشاره شد تا مقدمتا بدانیم اصولاً زانو چه ساختاری دارد و مهمتر اینکه چه وظایفی را به عهده دارد و دیگر این که با اختلال در روند کارکرد طبیعی هر یک از این عناصر تشکیل دهنده زانو چه بیماری‌ها و مشکلاتی برای فرد حادث می‌شود.

نکته بسیار مهمی که باید متذکر شویم این است که چون عناصر تشکیل دهنده زانو پیوندی ناگسستنی با یکدیگر دارند و به عبارتی سلامت هر یک از این عناصر در نظمی هماهنگ ضمانت یک مفصل زانوی سالم است، بنابراین در بحث آسیب و درمان هر یک از این عناصر باید همه جانبه نگاه و ارزیابی کرد و چون محتملاً با آسیب هر یک از عناصر تشکیل دهنده زانو سایر عناصر نیز آسیب می‌بینند در حوزه درمان نیز باید همه عناصر آن را مورد نظر قرار داد.

یعنی درست است که مثلاً رباط صلیبی پاره شده است اما باید بدانیم در این خصوص علاوه بر پارگی رباط صلیبی قطعا عضله چهار سر ران نیز تحت الشعاع این آسیب قرار خواهد گرفت. لذا در درمان کل نگرانه باید به آسیب ثانویه یعنی عضله چهارسر نیز توجه داشت و الی آخر.

از طرفی بی اطلاعی از ساختار یک مفصل مثل زانو نمی‌تواند رهنمودی صحیح برای پیشگیری و درمان مفصل زانو باشد. در واقع پزشک معالج با ارزیابی موقعیت کنونی زانو و قیاس آن با ساختار زانوی سالم به بررسی مشکلات زانو پرداخته و به حوزه درمان آن ورود می‌کند.

منیسک زانو

سوالی که پیرامون بحث زانو زیاد مطرح می‌شود این است که واقعا نقش منیسک‌ها در زانو چیست که نبودنشان یا آسیب شان انقدر مسئله‌ساز است.

باز در پاسخ به این سوال بایستی به ساختار منیسک و نقش آن‌ها در موقعیت یک زانوی سالم پرداخت. در واقع در هر یک از زانوها دو عدد منیسک به نام‌های منیسک داخلی و خارجی آن هم به صورت صفحات گرد و واشر مانندی از جنس غضروف وجود دارد که این‌ها برای جلوگیری از ساییدگی سطح تماس استخوان ران و ساق تعبیه شده اند.

اصولا منیسک‌ها باز نقش مهمی در حرکات زانو دارند و به نوعی این نقش آن‌ها را در زمره آسیب پذیرترین عناصر زانو قرار داده است.

این‌ها در واقع وارهد از استخوان ران به استخوان ساق را همچون ضربه گیر مهار می‌کنند و با این کار خود خاصیت ضربه گیری یا به عبارتی الاستیسیته مفصل زانو را بالا می‌برند و در واقع به روان سازی مفصل کمک می‌کند.

نقش کارکردی منیسک ها

اگر بخواهیم مختصر و مفید و ساده و روان به نقش کارکردی منیسک‌ها اشاره کنیم باید گفت:

هموار کردن سطح مفصل و آمادگی جهت حرکاتحمایت از مفصل در برابر ضربه‌های مکانیکی مثل بیل زدن و پریدنتحمل بار وزن بدنجذب ضربه‌های وارد به زانوتثبیت موقعیت مفصل

جالب است بدانیم در سیر پیشرونده مشکلات زانو تمامی اعمال و وظایفی که منیسک انجام می‌دهد دچار اختلال می‌گردد و بیماران به عینه این را تجربه و احساس می‌کنند.

رباط‌ها یا لیگامان‌های زانو

نکته قابل توجه در بحث پیرامون زانو نقش و موقعیت رباط‌ها یا لیگامان‌های زانو است به شکلی که رباط‌ها قوی تر و آماده تر باشند زانو از استحکام بیشتری برخوردار خواهد بود.

در این باب توجه به این مهم لازم است که اصولاً به جز خود عضله، دوگونه اتصالات عضلانی در مفصل زانو و یا سایر مفاصل بدن داریم.یکی تاندون‌های عضلات است که در واقع به محل اتصال عضله به استخوان تاندون گویند که بسیار محکم و قوی و سفید رنگ است و دیگری الیاف بلند عضلانی است که در اطراف مفاصل از جمله زانوها هستند و به آنها رباط یا لیگامان می‌گویند.

در زانو ۴ رباط اصلی و قوی داریم که مهمترین آنها رباط صلیبی است و اینکه کار رباط‌ها در دو وظیفه عمده تعریف می‌شوند.

یکی حفظ بقا و پایداری زانو است آن هم در بالاترین حد ممکن و دیگری تنظیم حرکات زانو است تا مانع در رفتگی آن شوند. لذا به محض اینکه زانو به عللی دچار پیچش ناگهانی یا ضربه مستقیم می‌شود رباط‌ها اولین عناصری هستند که آسیب می‌بینند.

عضلات زانو

در بحث عضلات اطراف زانو اشاره‌ای به عضلات چهارسر ران شد. همان‌گونه که از اسم آن برمی‌آید این عضله چهارسر دارد که اتصالات سر آن در نواحی مفصل لگن شروع و انتهای آن به اطراف زانو ختم می‌شود.

همچنین در نظام خلقت عضلاتی هم در پشت و خارج و داخل این مفصل تعبیه شده‌اند که مهم ترین آنها عضله‌ای قوی مهم و موازی هم هستند که خود از اجتماع دو عضله تشکیل شده است و نقش محوری آن در خم کردن زانو می‌باشد.

با توضیحاتی که راجع به کارکرد بخش‌های مهم زانو ارائه شد تصور می‌شود که تکلیف بر همگان مشخص شده است و دیگر نیازی به توضیح واضحات نباشد.

برای مثال با همین توضیحات مختصر و مفید هر خواننده‌ای از این به بعد می‌داند برای حفظ سلامت زانوی خود چه نکاتی را باید رعایت کند. برای مثال می‌داند در هنگام بالا رفتن از کوه و پایین آمدن از آن چندین برابر وزن بدن فشار به زانو می‌آید و بایستی با یک زانوبند استاندارد اقدام به این کار نمود و یا در هنگام استفاده از پله‌ها به آرامی باید بالا و پایین رفت و مهمتر آنکه تکلیف افراد چاق با خودشان و زانوهایش آن نیز مشخص می‌شود!

نتیجه گیری

از تمامی این مباحث می‌توان به یک نتیجه گیری کلی رسید و آن اینکه چه در هنگام سلامت یک عضو و چه در هنگام بیماری عضوی مثلی زانو Knee، درد یک علامت هشدار دهنده است. یعنی وقتی هنگام حرکتی درد عارض می‌شود به واقع درد نوعی فریاد و فغان آن عضو است که از درون بر می‌آید و این که آن حرکت دردناک مضر است و بایستی رعایت حال آن را نمود تا مجدداً سلامتی به آن عضو برگردد.

به عبارتی بهتر و روان‌تر اینکه هر عمل یا حرکتی که دردناک و آزار دهنده است یعنی آن عضو تحت فشار است و بایستی آن حرکت تا حفظ کامل سلامت عضو ترک شود.

در این میان حفظ استانداردهای یک زندگی سالم در هر مقطعی از زندگی برای حفظ سلامتی مفاصل از جمله زانو ضروری است. بدین معنا که در دوره سلامت بایستی با عملی نمودن راهکارهای پیشگیرانه توان مقابله با بروز بیماری را افزایش داد و در دوره بیماری نیز بایستی با رعایت اصول احتیاطی در مسیر بازگشت هر چه زودتر به دوران سلامت و یا کاهش علائم بیماری کمک نمود.

نکته مهم و قابل توجهی که در پایان این مطلب باید عرض شود این که بنا به گزارش انجمن فیزیوتراپی و انجمن روماتولوژی ایران در ده سال پیش سن ابتلا به بیماری‌های عضلانی استخوانی (مسکولواسکلتال) در ایران ۲۵ سال جلوتر از غرب است.

این یعنی هزینه گزاف درمان در این حوزه و به تبع آن آثار روانی، بی‌کاری، کم کاری و گسست‌های اجتماعی و فردی در جامعه. این یعنی که مردم ما توجه جدی به مقوله سلامت ندارند و عمدتاً در هنگام بیماری به فکر چاره جویی و عبرت از کارهای کرده و نکرده می‌افتند.

بیشتر بخوانید: درمان زانودرد