هنوز در خط اول دفاع از مالکیت فکری هستیم

زهرا شاکری در همایش حقوق نشر با اشاره به قوانین پیشنهادی حقوق مالکیت فکری در مجلس را اصلاح مناسبی بر قانون قدیمی دانست و گفت: هنوز درباره حق داشتن یا نداشتن مولف و ناشر حرف می‌زنیم و به استثنائات نرسیده‌ایم؛ اما باید مطرح شوند. استثنائات مقرری و امری نیست و قوانین تکمیلی است که به مخاطبان کمک می‌کند آسوده‌تر از آثار هنری استفاده کنند.
استاد دانشگاه تهران، با شرح شرایط و ضوابط حقوق مولفان و مصنفان، گفت: از زمانی که حقوق مولفان پیش‌بینی شده است، همیشه محافظت از آن در برنامه دولت‌ها جای داشته و سعی کرده‌اند حقوق مولف را به سمت منافع عمومی سوق بدهند، زیرا قوانین حمایتی جزای سختگیرانه‌ای دارد.
این حقوق‌دان ادامه داد: این سختی‌ها باعث می‌شود دسترسی به آثار فرهنگی و ادبی ممکن نباشد و جامعه از آن محروم می‌شود، باید دامنه حقوق مالکیت را به نفع عموم جامعه گسترش دهیم.
این وکیل دادگستری، شرایط استثنایی استفاده از محصولات فرهنگی و هنری را اینگونه شرح داد: این استثناها مواردی هستند که بدون رعایت حقوق مالکیت فکری از اثر استفاده می‌شود و تبصره‌های مختلفی دارد که در کشورهای گوناگون، متفاوت هستند.
شاکری افزود: یکی از مهم‌ترین موارد این استثناها، تامین نیازهای شخصی است، نمونه‌اش ضبط آثار رادیویی و تلویزیونی است، کتابخانه‌ها و انواع آن از دیگر موارد هستند، آن‌ها می‌توانند آثاری را کپی کنند اما شرایطی وجود دارد که شامل همه کتاب‌ها نمی‌شود، مثلا اگر کتابی در آتش بسوزد، یا به قدری گرانقیمت یا نایاب باشد که نتوان آن را خرید، کتابخانه می‌تواند نسخه‌ای تهیه کند.
وی اعضای کتاب‌خانه‌ها و استفاده علمی و پژوهشی را از دیگر استثناها دانست و اظهار داشت: پژوهشگر می‌تواند تعدادی از صفحات کتاب را کپی کند یا با آوردن منبع بخش‌هایی از یک اثر را استفاده کند که هر دو محدودیت‌های خاص خود را دارد. استثنای دیگر هم استفاده معلولان است که بدون اجازه مولف یا ناشر می‌تواند به کتاب بریل یا صوتی تبدیل شود اما باید مشخص باشد چه استفاده‌ای، برای چگونه معلولیتی که در قوانین کشورها متفاوت است. استفاده دیگر هم برای استادان و معلمان است که صرفا برای کلاس درس، بدون بارگذاری در شبکه‌های مجازی، می‌توانند استفاده کنند.

مورد دیگر استفاده طنزآمیز است که در قوانین فرانسه به آن اشاره شده و برای ساختن اثر کمدی یا طنز می‌توان از یک اثر استفاده کرد. مورد آخر هم نقل‌قول‌هاست که شما می‌توانید در اثرتان از اثر دیگ ی نقل قول کنید، چه مستقیم، چه غیرمستقیم.

وی به شرح حقوق مالکیت فکری در نقل‌قول از آثار پرداخت و گفت: اولین شرط استفاده از نقل‌قول این است که آن اثر قبلا منتشر شده باشد، محدودیت‌هایی برای استفاده وجود دارد که باید رعایت شود. علاوه بر کمیت، کیفیت نقل‌قول هم اهمیت دارد، اگر پاراگرافی که نقل قول می‌شود قلب مطلب باشد باید برای استفاده از آن اجازه گرفت. اگر نقل‌قولی صورت گیرد اما ارجاع نداشته باشد یا متن دستکاری شده باشد، علاوه بر غیرعلمی بودن جرم اجتماعی هم روی داده و مسئولیت مدنی هم دارد. قاضی هم با این که در بحث ضمانت اجرای کیفری، دست به عصا هستند اما در بخش حقوقی، احکام جدی صادر می‌شود.
این استاد دانشگاه تهران، معیار سه گام را، اساس تشخیص دانست و بیان کرد: این قانون هنوز در ایران به تصویب نرسیده است اما شرط سه گام در قانون کشورهایی چون ایران و فرانسه قابل تعریف است و شرط اول آن، این است که مورد استثنا واقعا باید خاص باشد، استثنای مورد استفاده نباید با بهره‌گیری عادی در تعارض باشد یعنی اثری که نقل قول کرده، نباید به رقیب مولف یا هنرمند تبدیل شود، به طور مثال کتاب‌های کمک درسی که دانش‌آموز یا دانشجو را از کتاب اصلی بی‌نیاز می‌کند، قابل پیگرد قانونی است. در گام سوم هم اثری که از اثر دیگری استفاده می‌کند نباید به منافع مولف ضرر برساند. ما این سه گام را در ایران نداریم اما قاضیان آن را به اجرا می‌گذارند.
شاکری، معیار تفسیر دیگری را معرفی کرد که در کشورهایی چون آمریکا، کانادا و انگلستان، رعایت می‌شود و افزود: در این معیار، شرایط استفاده منصفانه را در نظر می‌گیرند و اگر هدف تجاری نباشد، استفاده از اثر منصفانه است یا اگر هدف متفاوتی از خالق اثر برای استفاده از آن وجود داشته باشد.