آتشکده آذر برزین مهر

یکی از آتشکده های زرتشتیان و یکی از سه آتشکده مهم و بزرگ ایرانیان قبل از اسلام آتشکده آذربرزین مهر یا رزین مهر است. آتشکده آذر برزین مهر که شامل سه کلمه است در زبان پهلوی به این معنا می باشد :آذر در آیین مزدیسنا (کیش زرتشت)، نام ایزد نگهبان آتش است و آتش، نشانه آشکار حضور اهورامزدا است که از آسمان، فرود آمده و ضد دیوان و ستمگران می‌جنگد. این ایزد، در کتاب اوستا، با عنوان «پسر اهورامزدا» خطاب شده، که نشان‌دهنده بلندی جایگاه او در کیش زرتشت است.آذر (آتش)، پیام‌بر (یا پیک) میان مردم و اهورامزداست و مقدس شمرده می‌شود؛ آتش مقدس، در روندی طولانی و دشوار، تطهیر می‌گردد؛ چنان‌که شانزده آتش از منابع مختلف، گردآوری شده و آنگاه ۱۱۲۸ بار آن را تطهیر می‌کنند و این فرایند، یک سال طول می‌کشد و آتش بهرام، پدید می‌آید.
بر پایه باورهای اساطیری ایران؛ در جهان، پنج گونه آتش مینوی مقدس وجود دارد. برزین‌مهر، گشنسب و فرن‌بغ، از گونه آتش مقدس سپِنیشت می‌باشند که برای ساختن آن: یک‌هزار آتش، از جاهای گوناگون، فراهم گردیده و در جریان مراسمی دشوار، آتشی یگانه پدید آمده و سرانجام آتش بلندسود (که مینوی آتش‌هاست) از نزد اهورامزدا پایین آمده در آن جای گرفته و روانِ آتش می‌گردد.آتش را در ظرفی به نام آتشدان (یا آفرینگان) نگهداری می‌نمایند که در میان ساختمان آتشکده جای می‌گیرد. آتشکده، مکان مقدس و نیایشگاه زرتشتیان است. روایت است که اهورامزدا، خود، سه آتش برزین‌مهر، فرن‌بغ و گشنسب را به صورت آتش بهرام نشانید. این سه آتش، از ایزد بهرام و سروش، پشتیبانی و یاری می‌گیرند. آتشکده آذربرزین مهر که ویژه ‌ی کشاورزان یا برزگران بوده در ارتفاع ۲۰۶۱ متری از سطح دریا بروی کوه ریوند سبزوار در استان خراسان رضوی قرار دارد.

آذر برزین مهر داورزن به چهار طاقی یا خانه دیو شهرت دارد. از نظر و باورهای اساطیری ایرانیان باستان پنج گونه آتش مقدس وجود دارد که برزین مهر یکی از آنها می باشد.نام آتشکده آذربرزین مهر سبزوار در کتاب اوستا “کهن ترین نوشتار ایرانیان و کتاب دین زرتشت” آمده است همچنین حکیم توس نیز به خوبی به مکان و نام این آتشکده باستانی در شاهنامه خود اشاره می کند.

ای دریغا شهر نیشابور آن ریوند پاک کاذر برزین فروزان گشت از روستای او
ای دریغا خطه کشمر که دست زردهشت کشته سروی ایزدی در خاک مینوسای او

به گمان برخی از تاریخ دانان دلیل این که از این آتشکده کمتر یادی دیده‌ ایم این است که هنوز بنایی از آن نیافته‌ اند اما برای دو آتشکده ‌ی آذر فرنبغ و آذر گشسب، توانسته ‌اند بناهایی را بیابند. البته شاید دلایل دینی نیز مطرح بوده و یا ممکن است این بنا به وسیله‌ ی فاتحان مسلمان در نخستین سده‌ های ظهور اسلام از میان رفته باشد.نقل است عبدالله عامر، هنگام فتح شهر نیشابور، آتشکده ‌ی قهندز را ویران می ‌کند و به جای آن مسجدی جامع می‌ سازد. پس از آن به خواهش زرتشتیان شهر، اجازه ساخت آتشکده ‌ای دیگر را به دور از مسجد می ‌دهد. آتش آذربرزین مهر سبزوار تا زمان گشتاسب “پادشاه بلخ در زمان زرتشت” در گردش بوده، تا اینکه زرتشت دین آورد و گشتاسب شاه دینش را پذیرفت، آنگاه گشتاسب آتش مقدس را در کوه ‌ریوند ” ناحیه ای میان نیشابور و سبزوار” در آذر برزین مهر قرار داد.

آتشکده ی آذربرزین مهر دارای دو دهلیز است که مدخل اصلی با گذر زمان مسدود شده است، بنا به گفته ی بومیان منطقه ادامه‌ ی این دهلیز به معبدی که همان آتشکده ‌ی معروف “آذربرزین مهر” است، منتهی می‌ گردد.از آخرین نقطه‌ ای که حرکت با خودرو ممکن است تا پای قلعه حدود یک کیلومتر راه باشد که پس از حدودا یک ساعت پیاده روی و کوهپیمایی و گذر از دره ای سرسبز زیبا به این آتشکده می رسیم. در کنار آتشکده آذر برزین مهر گیاهی به نام ریواس موجود است که طبق گفته ها در دوران آریایی ‌ها – هزاره اول تا سوم پیش از میلاد، از ریواس نوشیدنی به نام هَومَه درست میکردند که از آن در مراسم آیینی و مذهبی خود استفاده می نمودند.

آتشکده آذر برزین مهر که یکی از جاذبه های تاریخی شهرستان سبزوار می باشد، در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۰۳۵ به‌ فهرست آثار ملی کشور اضافه شده است.

به گمان برخی ، از آن‌ روی از این آتشکده کمتر یادی دیده‌ایم که هنوز برای آن ، بنایی نیافته‌ اند اما برای دو آتشکده ‌ی آذر فرنبغ و آذر گشسب ، توانسته ‌اند بنا هایی را بیابند . البته شاید ملاحظات دینی نیز مطرح بوده و یا ممکن است بنای آذر‌برزین‌ مهر به وسیله‌ ی فاتحان مسلمان در نخستین سده‌ های ظهور اسلام از میان رفته باشد . همچنان که در تاریخ نیشابور می ‌خوانیم :
عبدالله عامر ، هنگام فتح شهر ، آتشکده ‌ی قهندز را ویران می ‌کند و به جای آن مسجدی جامع می‌ سازد . سپس به خواهش زرتشتیان شهر ، ساخت آتشکده ‌ای دیگر را دور از جامع اجازه می ‌دهد که به « کوچه ‌ی آتشکده » معروف می ‌شود ، موضوعی که در دیگر جا های کشور نیز فراوان سراغ داریم .
با توجه با اوستا و دیگر نگاشته‌ها، ریوند ناحیه ای میان نیشابور و سبزوار بوده ( که البته نیشابور را هم دربر می ‌گرفته است ) و چون اشاره به کوهستانی بودن محل قرار گرفتن آتشکده شده ، روستای « برزنون » در این منطقه می‌ تواند جایگاه این نیایشگاه بوده ‌باشد . چرا که این روستا کوهستانی است و گستره ‌‌ی کوهستانی و تپه‌ های بلند و مشرف بر دشت ‌های بزرگ می‌ تواند جایگاهی مناسب برای بنای یک آتشکده باشد و البته از سوی دیگر نام این روستا که اهالی منطقه آن را « برزنون » می ‌گویند شاید همان « برزین » بوده ‌باشد که با گذشت زمان به شکل « برزنون » درآمده است .
به‌ هر روی ، تا زمانی که سندی نوشتاری یا نشانه ‌ای از این نیایشگاه کهن یافت نشود ، گفته‌ ها از روی گمان بوده و هیچ یک ، سخن پایانی نخواهد بود .

آدرس آتشکده آذربرزین مهر : مشهد،۴۰ کیلومتری شمال غربی شهر سبزوار، ۵ کیلومتری شمال روستای فشتنق، حومه شرقی