نثر دیجیتالی؛ بلا یا فرصتی برای زبان فارسی؟

منظور از نثر دیجیتالی، نثری است که عمدتاً در رسانه‌هایی مثل رایانه و تلفن همراه دیده و خوانده می‌شود. نمونه‌هایی از آن در سایت‌ها، کانال‌های تلگرامی، ایمو، واتس‌اَپ، اینستاگرام و...قابل مشاهده است. جستجویی در کانال‌ها و گروه‌های تلگرام، ایمو و واتس‌اَپ انجام شده است و نتایجی به دست آمده که برخی از آن‌ها عبارتند از:

۱. نوشته‌ها اکثراً به خط فارسی هستند، اما برخی افراد از خط فینگلیش برای برقراری ارتباط استفاده می‌کنند.

۲. انواع رسانه‌های الکترونیکی و دیجیتالی برای سی و دو حرف الفبای فارسی برنامه‌ریزی نشده‌اند، درنتیجه حرف‌های «گچ پژ» را نمی‌توان به‌راحتی تایپ کرد؛ زیرا، این چهار حرف بعداً، به بیست و هشت حرف عربی افزوده شده‌اند و زیرِ کلیدهای چهار حرف «ک،ج، ب،ز» تعبیه شده‌اند. به همین دلیل، اغلب کاربران از خیر استفاده از آنها گذشته و چهار حرف «ک،ج،ب،ز» را به جای «گچ پژ» به‌کار می‌برند. «گفت» نوشته می‌شود «کفت»، «پر» نوشته می‌شود «بر» و... بنابراین، کژنویسی (نادرست‌نویسی)، موجب کژخوانی می‌شود.

۳. برخی از نشانه‌های نگارشی به دلیل اقتصاد زبان یا راحتی حذف می‌شود؛ مانند تنوین: «اصلاً» نوشته می‌شود «اصلن»، الف مقصوره و نشانۀ ساکن یا نوشته نمی‌شوند یا با زحمت و چند کلید، آن هم در برخی ابزارها، نوشته می‌شوند؛ برای همین کاربران این نشانه‌ها و حروف را به کار نمی‌برند. همچنین، نشانه‌هایی مانند دونقطه، نقطه ویرگول، پرانتز، سه‌نقطه، خطِ فاصله، قلاب، ممیّز و...حذف شده و گاهی فقط علامت سؤال و تعجب نوشته می‌شود.

همچنین برخی از واژه‌ها به دلیل کاربرد راحت‌تر به صورت دیگری نوشته می‌شوند: «خواهر» می‌شود «خاهر»، «خود» می‌شود «خد»، «به» می‌شود «ب»، «که» نوشته می‌شود «ک» و حتی حروف یک‌صدا اما دارای چند شکل، مثل «ز، ذ، ض، ظ» فقط با «ز» نوشته می‌شوند.

۴. زبان نوشتاری اغلب، به زبان گفتاری، محاوره‌ای و شکسته تبدیل می‌شود. کاربران، هم در استفاده از واژگان و هم از نظر نحو دستور زبان فارسی، شیوۀ شکسته‌ و محاوره‌ای را به کار می‌برند. «دانشگاه» نوشته می‌شود «دانشگا»، گفت می‌شود «گف» که «کف» بیشتر نوشته می‌شود. از نظر نحو دستور زبان، جایگاه فعل و فاعل و مفعول و دیگر ارکان جمله عوض می‌شود. امروز، «می‌خواهم به فرهنگسرای بانوان ساعی بروم»، می‌شود «می‌خوام امروز برم فرهنکسرا».

۵. در این نوع نوشتار، موجزنویسی بیشتر از اطناب و اسهاب و حتی مساوات‌ کاربرد داشته است. طولانی‌نویسی معمولاً جایگاهی در این نوع نثر ندارد. مثلاً در جواب دوستی که می‌پرسد فردا صبح می‌آیی برویم کتابفروشی؟ جواب می‌دهیم «عصر، سینما»؛ که جملۀ نه نمی‌توانم صبح به کتابفروشی بیایم، ولی، عصر موافقم برویم سینما، تبدیل شده به دو کلمه.

۶. کلمات و ترکیبات بسیاری به نثر فارسی وارد شده‌اند، که قبل از ورود رسانه‌های جدید وجود نداشته‌اند. واژگان و ترکیباتی مثل «پُست، دانلود، ادمین، آپلود، ریپلای، اَد شدن، جوین شدن، دیلیت کردن، سِند کردن، لفت دادن و...

۷. ویژگی‌های جدید دیگری با این نثر به نوشتار فارسی افزوده شده، مانند تکرار حروف برای نشان دادن احساسات شدید: «چرااااااا؟» به معنی تعجب یا ابراز ناراحتی شدید، «خخخخخ»، به نشانۀ خندۀ زیاد، «نهههههه» به معنی مخالفت شدید و...

۸. مکمّل این نوع نثر، برای ایجاد زیبایی، سرگرمی، جذابیت متن و صرفه‌جویی استیکر(برچسب)های مختلف هستند. نشان‌هایی که معنا و مفهوم واژگان و ترکیبات و جملات فارسی و هر زبان دیگری را انجام می‌دهند.‌ دو دست بسته به معنای بسیار سپاسگزارم یا زحمت کشیدید یا لطف کردید و...

۹. این نوع نثر دارای لحن نیست و کاربران را به اشتباه می‌اندازد و گاهی موجب سوء تفاهم‌هایی می‌شود؛ مثلاً «باشه میام» را می‌توان عصبانی فرض کرد یا از سرِ بی‌حوصلگی یا از سرِ مهربانی یا منّت‌گذارانه.

۱۰. امکان تصحیح غلط دیکته بدون سواد کافی در این نثر با کمک برنامه‌های ازپیش‌نوشته وجود دارد.

نثر دیجیتالی با رسانه‌های مخصوص خودش، درحال گسترش است. کاربرد واژگان و نحو این نوع نثر بسته به جنسیت، قومیت، طبقۀ اجتماعی و...متغیر است. نوجوانان و کودکان گرایش بیشتری به کاربرد نثر فینگلیش دارند و اغلب از نحو محاوره‌ای و واژگان شکسته استفاده می‌کنند. بیم آن می‌رود که پیوند ایشان با خط و دستور زبان فارسی و درنتیجه، راه‌های برقراری ارتباط و دلبستگی‌شان با میراث مکتوب ارزشمند کشورمان قطع شود.
این نثر ذهن مخاطبان را به صورت بیست و چهار ساعته مشغول خود می‌کند؛ یعنی کاربر در هر لحظه از شبانه‌روز این نوع نوشتار را می‌خواند و درگیر مطالب می‌شود. مطالعۀ مخاطبان با ورود این رسانه‌ها بیشتر شده، به‌خصوص که با عکس، نقاشی، موسیقی، فیلم و استیکرهای مختلف همراه است. البته دلایل بی‌شمار دیگری همچون کوتاهی و سادگی و...آن هم هست که کاربران را جذب می‌کند.

مخالف یا موافق کاربرد این نثر باشیم، بهتر است که مسائل مرتبط با آن و رسانه‌هایی را که این نثر را اشاعه می‌دهند، آسیب‌شناسی کنیم و از امکانات جدید برای رشد و گسترش زبان و فرهنگ فارسی بهره‌مند شویم. کتاب‌ها در کتابخانه‌ها درحال پوسیدن هستند، درحالی که رسانه‌های جدید، سردمدار مطالب نوشتاری و خواندنی‌اند و روزبه‌روز بر مخاطبان خود می‌افزایند. می‌توانیم با کمک امکانات جدید بیشتر بخوانیم و بنویسیم و با ادبیات و فرهنگ غنی‌مان ارتباط بیشتری برقرار کنیم حتی بابهره‌مندی از نثر دیجیتالی.‌ ‌ ‌

*پژوهشگر ادبیات کودک و دانشجوی دکترای ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی