20 دقیقه فرصت طلایی تا سونامی

یک روز گرم و آفتابی است؛ زیر سایبانی در کنار ساحل دریا نشسته‌ای و به دور دست نگاه می‌کنی؛ ناگهان به نظر می‌رسد دل دریا در حال ترکیدن است و شروع می‌کند به تکان های شدید گویا هرچه در دلش مانده را می‌خواهد بیرون بریزد، بعد از مدتی موج‌هایی از دور نمایان می‌شود؛ به نظر می‌رسد سربازانی در یک خط به سمت ساحل در حرکتند؛ اما اینها موج های بزرگی هستند که در فاصله زمانی کوتاهی خود را به ساحل می‌رسانند و در چشم به‌هم‌زدنی تمام دست رنج چند ساله‌ات را نابود می‌کنند، این سونامی است.

حتما در چند سال اخیر واژه سونامی را زیاد شنیده‌اید، سونامی که به آن موج‌های وابسته به زمین‌لرزه نیز می‌گویند، به طور کلی به امواجی گفته می‌شود که در اثر جابه‌جایی حجم بسیار عظیمی از آب در دریاها و اقیانوس‌ها به وجود می‌آید. زمین‌لرزه‌های زیر دریا، فوران‌های آتشفشانی و سایر انفجارهای زمینی، فرو افتادن یخچال‌ها و اثرات شهاب‌سنگ‌ها باعث بالا و پایین رفتن آب با حجم بسیار زیادی می‌شود.

اکنون بیش از ۴۰ درصد جمعیت جهان در فاصله کمتر از یکصد کیلومتر از سواحل دریا زندگی می‌کنند؛ بنابراین بخش قابل توجهی از جمعیت جهان ساحل‌نشینند که در برخی از این مناطق ساحلی خطر وقوع سونامی وجود دارد.

در واقع سونامی یکی از خطرات مهم دریایی است که توجه به افزایش جمعیت در مناطق ساحلی بیش از پیش اهمیت یافته است که با در نظر گرفتن اهمیت موضوع کمیته دوم سازمان ملل متحد در امور مالی و اقتصادی، قطعنامه پیشنهادی ژاپن برای انتخاب پنجم نوامبر (۱۴ آبان) را به عنوان روز جهانی آگاهی از خطر سونامی به تصویب رساند، در واقع ۵ نوامبر سال ۱۸۵۴ یکی از ساحل‌نشینان ژاپن نشانه‌ای از وقوع سونامی مشاهده کرد، یکی از نشانه‌های وقوع سونامی در برخی مناطق این است که قبل از وقوع آن آب دریا پس‌رفت خیلی سریع خواهد داشت که این کشاورز ژاپنی این اتفاق را دید و متوجه شد که موج سونامی بلافاصه خواهد آمد برای همین منظور مزرعه خود را آتش زد تا از این طریق به بقیه ساحل‌نشینان هشدار دهد که خطر در راه است و فرار کنند که مناسبت به پاسداشت این آگاهی‌بخشی سازمان ملل در سال ۲۰۱۵، تاریخ ۵ نوامبر را روز جهانی آگاهی‌بخشی از سونامی نامگذاری کرد.

موارد متعددی از وقوع سونامی در گوشه و کنار جهان به ویژه در اقیانوس آرام و اقیانوس هند اتفاق افتاده است و کشورهایی مانند اندونزی، ژاپن، شیلی، پرتقال، آمریکا، روسیه، پرو، هند، تایلند، مالزی، نیکاراگوئه، مکزیک، گینه نو، سومالی، سریلانکا، مالدیو، کنیا، تانزانیا و یونان بیش از سایر کشورها از آن آسیب دیده‌اند.
در ایران، احتمال وقوع سونامی به اندازه زلزله، توفان، سیل، خشکسالی و سایر مخاطرات طبیعی نیست اما سوابق تاریخی نشان از وقوع آن در عمان و سواحل مکران است و بررسی‌ها نشان می‌دهد این مناطق در گذشته چندین حادثه سونامی را تجربه کرده‌اند. مهم‌ترین آنها حادثه نوامبر سال ۱۹۴۵ میلادی بود که تلفات جانی و مالی زیادی به همراه داشت.

یکی از قدیمی‌ترین سونامی در منطقه مکران ۳۲۶ سال قبل از میلاد بر اثر زلزله‌ای که بزرگی آن حدود ۷ تا ۸ ریشتر بود، اتفاق افتاد. همچنین در کتاب‌های تاریخ آمده که بندر بزرگ و پهناور سیراف در جنوب ایران تا سده چهارم هجری و عصر دیلمیان بندری آباد و پررونق بوده و ناگهان بر اثر زمین‌لرزه‌ای، قسمت بزرگی از شهر به زیر آب رفته که آثار آن هنوز هم مورد توجه باستان‌شناسان ایرانی و خارجی است. آیا سونامی، سیراف را ویران کرد و به زیر آب برد پاسخ این سوال را باید در پژوهش‌های آینده یافت.

هر چند امروزه پیشرفت‌های زیادی در زمینه پیش‌بینی در علوم دریایی و مخاطرات آن حاصل شده اما از آنجا که سونامی پدیده‌ای است که چهره‌های متفاوتی از خود نشان می‌دهد، پیش‌بینی‌ها در این زمینه کامل نیست و در مواردی می‌تواند اشتباه باشد، در ایران نیز در زمینه مخاطرات دریایی پیشرفت‌های خوبی به دست آمده است اما بنا به گفته رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی کافی نیست و باید با تامین اعتبارات لازم به یک سامانه هشدار یکپارچه سونامی دست یابیم.

علی خوش خلق روز سه‌شنبه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا با اشاره به سابقه نامگذاری این روز گفت: از سال ۱۹۹۶ تا به امروز حدود ۲۵۰ هزار نفر در اثر سونامی در حدود ۲۱ کشور جان خود را از دست دادند بنابراین نیاز است که جوامع بین‌المللی و کشورها به این پدیده بیشتر توجه داشته باشند هر چند که سونامی با فراوانی رخداد پایین با دوره زمانی زیاد شکل می‌گیرد اما اگر اتفاق بیفتد تلفات قابل توجهی خواهد داشت.

وی ادامه داد: سواحل مکران در کشور ما پتانسیل ایجاد سونامی را دارد، آخرین سونامی جدی که در این منطقه رخ داد در سال ۱۹۴۵ بود که طبق آمارها یک زلزله ۸.۱ ریشتری موجب ایجاد این سونامی شد که تقریبا حدود ۴ هزار نفر در پاکستان و ایران تلفات داشت بنابراین مهم است که با توجه به برنامه‌های توسعه‌ای که در سواحل مکران به خصوص در آینده خواهیم داشت بحث سونامی را جدی‌تر بگیریم البته نمی‌توانیم مانع وقوع آن شویم اما می‌توانیم با اندیشیدن تدابیری، مخاطرات و خسارات ناشی از وقوع سونامی را کاهش دهیم.

خوش خلق اظهار داشت: با توجه به اینکه این منطقه خیلی نزدیک سواحل مکران ما است یعنی شاید حدود ۱۰۰ کیلومتر فاصله داشته باشد، بنابراین اگر سونامی رخ دهد متاسفانه طی حداکثر ۲۰ دقیقه موج سونامی را در سواحل خود خواهیم داشت بنابراین فرصت زیادی نداریم که بتوانیم کارهای پیشگیرانه انجام دهیم، بهترین کار این است که مردم را از قبل با نشانه‌های طبیعی وقوع سونامی آشنا کنیم، ساخت و سازها را بر اساس در نظر گرفتن خطر سونامی انجام دهیم و مناطق ساحلی را ایمن کنیم.

رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی گفت: در این زمینه کارهای خوبی در پژوهشگاه انجام شده است، در واقع در چند زمینه فعالیت داشتیم که یکی از آنها افزایش آگاهی‌های مردمی و مسئولان است که بر اساس آن به عنوان مثال در زمان‌های مختلف بروشورهایی پخش کردیم، همچنین برگزاری کارگاه‌های آموزشی از دیگر برنامه‌های پژوهشگاه است که تاکنون چندین کارگاه برگزار کرده‌ایم، برگزاری دو مانور وقوع سونامی با کشورهای حاشیه اقیانوس هند در سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۸ در چابهار و جاسک از دیگر برنامه‌ها بود که طی این مانورها در مجموع دو هزار نفر را بر اثر سونامی فرضی به مکان‌های امن منتقل کردیم.

وی درباره خطر وقوع سونامی در خلیج فارس و دریای عمان توضیح داد: امروزه ثابت شده که خطر وقوع سونامی در دریای عمان بیشتر از خلیج فارس است، در واقع با توجه به عمق کم خلیج فارس و از سوی دیگر عمق زیاد دریای عمان، خطر در ساحل مکران در حاشیه دریای عمان خیلی بیشتر است هر چند اثر سونامی در دریای عمان می‌تواند موج سونامی را تا بخش‌هایی از خلیج فارس بکشاند.

خوش خلق ادامه داد: البته یکی از عوامل ایجاد سونامی زمین‌لرزه است، سونامی‌های دیگری هم داریم که در اثر تغییرات فشار ناگهانی جو ایجاد می‌شود، به عنوان مثال دو سال پیش در «بندر دَیّر» در خلیج فارس پدیده‌ای داشتیم که موجب آب‌گرفتگی شد که به آن «متئوسونامی» یعنی سونامی ناشی از تغییرات فشار هوا گفته می‌شود، بنابراین خلیج فارس را هم باید از نظر اینکه منطقه‌ای است که می‌تواند امواج بلند متئوسونامی داشته باشد را هم مورد توجه قرار دهیم.

وی درباره پیشرفت در زمینه پیش‌بینی و هشدار سونامی در کشور گفت: ار نظر هشدار و پیش‌بینی به یک سری زیرساخت‌ها نیاز داریم که هنوز به علت تامین نشدن اعبارات کافی آماده نشده‌اند اما کارهای بنیادی که می‌شود برای سیستم هشدار انجام داد را پژوهشگاه تا حدی پیش برده است که یکی از آنها بانک اطلاعاتی و داده‌های سونامی است که با اجرای بیش از هزار سناریوی فرضی آنرا در پژوهشگاه راه‌اندازی کردیم که بر اساس آن در صورتی که زلزله‌ای در گسل مکران اتفاق بیفتد توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران به صورت آنلاین برای این بانک ارسال و توسط نرم‌افزار بانک داده‌ها سونامی مربوط به آن مانند ارتفاع یا شدت آن استخراج و اعلام می‌شود که تاکنون برای بندر چابهار و جاسک تهیه شده است.

خوش خلقی اظهار داشت: در مرحله بعدی باید این اطلاعات را به صورت آنلاین به سازمان مدیریت بحران، فرمانداری‌ها و ساحل‌نشینان برسانیم که اجرای آن به زیرساخت‌های اساسی نیاز دارد و برای اجرای آن پیگیر تامین اعتبارات مورد نیاز هستیم اما چون هنوز خطر سونامی از سوی مسئولان جدی گرفته نشده بنابراین تاکنون در تامین اعتبارات زیاد موفق نبوده‌ایم اما امیدواریم با تامین اعتبارات لازم به یک سامانه کامل و یکپارچه هشدار سونامی دست یابیم.