نهضت حسینی(ع) مبتنی بر عفو و گذشت است/ مصادیق عفو در قرآن

به گزارش خبرگزاری مهر، چهارمین و آخرین نشست از سلسله هم‌اندیشی‌های علمی چگونگی بهره‌مندی از میراث فکری نهضت حسینی برای حل چالش‌های امروز جامعه بشری با موضوع «عفو، گذشت و دوری از رویکردهای انتقام‌جویانه» در دفتر کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران در قم با حضور جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه و دانش‌پژوهان علاقمند به این موضوع و ارادتمندان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) برگزار شد.

در این نشست علمی حجت الاسلام سید جواد ورعی استاد حقوق و مدیر گروه حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و حجت الاسلام عباسعلی براتی استاد مطالعات اسلامی و عضو هیئت علمی موسسه الحکمه جامعه المصطفی دیدگاه خود را راجع به موضوع نشست ارائه کردند، سپس آقایان دکتر کاویانی استاد حقوق و معاون پیشگیری از دادگستری استان قم و دکتر بیات استاد فلسفه دین و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و حجج اسلام آقایان دکتر کریمی‌نیا عضو هیئت گروه حقوق و هیئت علمی دانشگاه خمین و دکتر کرمی نژاد عضو گروه حقوق وهیئت علمی دانشگاه آیت العظمی بروجردی دیدگاه خود را بیان کردند.

سید جواد ورعی دیدگاه خود را با ریشه‌یابی واژه انتقام آغار کرد و گفت: انتقام از ماده نقم و در لغت به معنای انکار کردن از طریق زبان یا ابزارهای دیگر، همچنین به معنای کراهت داشتن شدید است. ایشان در ادامه با اشاره به نظر علامه طباطبایی، انتقام در اصطلاح را مجازات کردن فرد آسیب زننده به اندازه یا بیشتر از آسیبی که زده است، معنا کرد و افزود: گاهی این واژه در فرهنگ قرآنی و نظام حقوقی به معنای مقابله به مثل به کار می‌رود.

انتقام‌گیری خداوند در فرهنگ قرآن؛ فضیلت یا رذیلت

استاد حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به صفت منتقم که در قرآن برای خداوند متعال استفاده شده است، گفت: در بسیاری از آیات قرآن خداوند را منتقم یا ذوانتقام توصیف شده است. به عنوان نمونه می‌توان به دو دسته از آیات اشاره کرد؛ دسته اول در مورد انتقام خداوند در دنیا و مجازات دنیوی برخی اقوام و ملت‌های گذشته به خاطر گناهانشان است و دسته دوم در مورد وعید عذاب و مجازاتی است که خداوند وعده می‌دهد که در آخرت نصیب کفار و مشرکان کند. در آیات دیگری از قرآن سخن از انتقام شخصیت‌های تاریخی از دیگران شده است. به عنوان نمونه می‌توان به انتقام فرعون از ساحرانی که به موسی ایمان آوردند، یا به انتقام اصحاب اخدود از مؤمنین که در سوره بروج به آمده است، اشاره کرد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به دو جنبه فردی و اجتماعی انتقام گفت: غالباً در جایی که فرد قصد دارد انتقام بگیرد، انگیزه فرد انتقام گیرنده تشفی خاطر است، اما غالباً در جایی که جامعه قصد دارد انتقام بگیرد، انگیزه افراد جلوگیری از اشاعه ظلم و فساد است. انتقامی که از احساس نشأت بگیرد، گاهی تأیید عقل را به همراه دارد، اما در غالب موارد تأیید عقل را به همراه ندارد؛ اما در انتقام‌گیری اجتماعی از آن جایی که قوام جامعه به جلوگیری از ایجاد و اشاعه فساد است، انتقام گرفتن از فرد مجرم مطابق عقل است، زیرا مصلحت عامه جلوگیری از ظلم در جامعه است و چنین انتقامی نظم و انظباط عمومی را در پی دارد.

وی افزود: در نظام حقوقی نیز جرائم گاهی جنبه خصوصی و گاهی جنبه عمومی دارند؛ جنبه عمومی آن به جرائمی مربوط می‌شود که به مربوط به جامعه است و دادستان موظف است کسی که چنین جرمی را مرتکب شده است مجازات کند، هر چند شاکی خصوص نداشته باشد. در نوع اول انتقام یعنی انتقام فردی، اگر فردی که حق دارد انتقام بگیرد، از انتقام صرفنظر کند و فرد مجرم را عفو کند مورد تشویق و تحسین قرار می‌گیرد، اما در نوع دوم از انتقام‌گیری، عفوکننده در صورتی که عفو او مفسده‌ای به همراه نداشته باشد، اگر مجرم اجتماعی را عفو کند، مورد شماتت جامعه قرار می‌گیرد، زیرا در چنین شرایطی، عفو شخص مجرم موجب اختلال نظام اجتماعی می‌شود. در یک جامعه دینی تشخیص اینکه عفو کردن چنین فردی مفسده به همراه دارد، بر عهده ولی امر مسلمین و زمامدار حکومت است.

وی در ادامه با توجه به تفکیک میان جنبه فردی و اجتماعی انتقام‌گیری، به این اشکال که اگر انتقام‌گیری صفتی منفی(رذیلت یا فقدان فضیلت) است، پس چرا قرآن خداوند را با این صفت معرفی می‌کند، اینگونه پاسخ داد: در رابطه با خداوند و اولیایش انگیزه انتقام‌گیری تشفی خاطر نیست، بلکه دفاع از حقوق جامعه و حیثیت و حریم اجتماعی است؛ بنابراین، مطابق دیدگاه مرحوم مطهری سخن برخی افراد مبنی بر اینکه امام زمان(عج) به انگیزه آرامش ماردشان، حضرت فاطمه(س)، از دشمنان سیدالشهداء(ع) انتقام خواهد گرفت، سخن صحیحی نیست و توهین به شخصیت آن حضرت است. البته انتقام‌گیری امام زمان(عج) به خاطر خون امام حسین(ع) به سبب ظلمی است که به جامعه بشری شده است.

عفو و گذشت خداوند در فرهنگ قرآن

مدیر گروه پژوهشکده حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ادامه به محورهای مختلف آیاتی از قرآن اشاره کرد که در آن‌ها به مسئله عفو و گذشت اشاره کرده‌اند: در دسته اول از این آیات پس از اینکه مجازات و قصاص کردن را حق فرد آسیب دیده می‌داند، به عفو و گذشت مجرم تشویق می‌کند و آن را سبب رشد روحی و معنوی فرد آسیب‌دیده معرفی می‌کند. چنین فردی که از حق مسلم خود می‌گذرد، هم در نزد خداوند اجر فراوانی دارد و هم موجب گسترش فضیلت اخلاقی گذشت در جامعه می‌شود. به عنوان نمونه در آیه ۱۴۸ سوره نساء ابتدا خداوند می‌فرمایند: «لَا یحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَکانَ اللَّهُ سَمِیعًا عَلِیمًا»، یعنی خداوند بدگویی را جز برای مظلومی که مورد ظلم واقع شده است، جایز ندانسته است.

وی ادامه داد: سپس خداوند در آیه بعد می‌فرمایند: «إِنْ تُبْدُوا خَیرًا أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیرًا»، یعنی مظلوم در عین اینکه می‌تواند مقابله به مثل کند، اگر ظالم را عفو کند، نه تنها مورد عفو و گذشت خداوند قرار می‌گیرد و خداوند گناهانش را خواهد بخشید، بلکه با این عفو، ظالم را به خداوند قادر واگذار می‌کند. آیه دوم در دسته اول از این آیات، آیه ۴۰ از سوره شوری است که خداوند می‌فرمایند: «وَجَزَاءُ سَیئَةٍ سَیئَةٌ مثل‌ها فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ لَا یحِبُّ الظَّالِمِینَ»، یعنی پاداش کسی که از ظلمی که بر او شده است، بگذرد، با خداوند است. البته حقی که خداوند در این آیه برای فرد آسیب‌دیده در نظر گرفته است، مجازات فرد آسیب‌زننده تنها به اندازه آسیبی است که به او وارد شده است؛ بنابراین رعایت عدالت در انتقام گرفتن یک اصل مهم در فرهنگ قرآن است.

حجت الاسلام ورعی در ادامه به دسته دوم از آیاتی که مبتنی بر عفو و گذشت‌اند، اشاره کرد و گفت: در برخی آیات قرآن خداوند به پیامبر اکرم(ص) دستور می‌دهد که نسبت به جاهلان کافری که مرتکب جرم عمومی نشدند، گذشت کن. به عنوان نمونه امام رضا(ع) در ضمن آیه ۱۹۹ از سوره اعراف: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ»، می‌گویند: عفو کردن جاهلان به معنای مدارا با آن‌ها است. همچنین خداوند در داستان گذشتن یوسف از حق خود نسبت به انتقام‌گیری از برادرانش به این مضمون اشاره می‌کنند. در دسته سوم از آیات خداوند فردی را که نسبت به ظلمی که به او شده است و گذشت می‌کند، دارای اراده بالای می‌داند که تحت تأثیر احساسات خود قرار نمی‌گیرد.

حق انسان و پاداش الهی

استاد حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به اشاره به نسبت وعده پاداش و حق انسان افزود: در نظام عالم تنها در مورد نسبت مخلوقات و خداوند حق یک طرفه است؛ به این معنا که خداوند حق به گردن مخلوقات دارد اما مخلوقات هیچ حقی به گردن خداوند ندارند، زیرا تنها خداوند قادر است و بنده در برابر او هیچ قدرتی ندارد. طبق تعبیر امام علی(ع) در نهج البلاغه، اگر انسان از خداوند انتظار دارد که در قبال عمل نیکی که انجام داده است، مستحق پاداش باشد، این حق تفضلاً از جانب خداوند به انسان عطا شده است، وگرنه انسان نسبت به خداوند هیچ حقی ندارد.

وی افزود: از طرف دیگر خداوند می‌تواند از حقی که بر گردن بندگان گناهکارش دارد و آن‌ها را مستحق عذاب می‌داند، بگذرد. مطابق نظر علامه طباطبایی می‌توان جواز عفو را فطری دانست که اگر حکمت اقتضاء کند، خداوند گذشت می‌کند. در سیره پیامبر اکرم(ص) موارد قابل توجهی از عفو وجود دارد. به عنوان نمونه می‌توان به عفو قاتل حمزه سیدالشهداء و عفو عمومی پس از فتح مکه اشاره کرد. در سیره اهل‌بیت نیز رفتاری مبنی بر انتقام جویی از سر احساس دیده نمی‌شود.

در ادامه حجت الاسلام عباسعلی براتی استاد مطالعات اسلامی و عضو هیئت علمی موسسه الحکمه جامعه المصطفی با طرح این سؤال که با توجه به اینکه سیره عملی اهل بیت مبتنی بر عفو و گذشت بوده است، چرا که امام حسین(ع) علیه حکومت قیام کردند و امام زمان(عج) علیه ظلم و ستم قیام خواهند کرد، دیدگاه خود را بیان کرد و گفت: مسائل دنیای امروز سه ضلعِ حقوق بشری، اخلاق و آموزه‌های انسانی و صلح طلبی، صلح سازی و صلح بانی دارد. بر این اساس عفو و گذشت که مقدمه صلح است، هم هدف اصلی منشور سازمان ملل و متمم‌های اعلامیه حقوق بشر و هم از اهداف مهم اسلام است. اهمیت صلح در منشور سازمان ملل تا حدی است که بر اساس نظر فیلسوفان یونان باستان، صلح را خیر مطلق می انگاردند.

عفو و گذشت در فرهنگ قرآن و سیره عملی امام حسین(ع)

استاد موسسه الحکمه با اشاره به دیدگاه دانشمندان حوزه تعلیم و تربیت مبنی بر مقدم‌بودن صلحِ درونی بر صلح بیرونی(فیزیکی و اجتماعی) به مصادیق فراوان عفو و گذشت در قرآن و سیره اهل بیت(ع) اشاره کرد و گفت: از آنجا که در فرهنگ قرآن جنگ به عنوان درگیری فیزیکی(نه دفاع و نه جهاد اکبر و اصغر) مدح نشده است، از صلح، عفو و گذشت به نیکی یاد شده است. در حادثه کربلا امام حسین(ع) شروع‌کننده جنگ نبودند، حتی پس از شهادت امام حسن(ع) پیمان صلح با معاویه را یک طرفه رعایت کردند تا اینکه والی مدینه طبق دستور یزید قصد داشت به زور از آن حضرت بیعت بگیرد. حتی زمانی که آن حضرت در حج بودند، از مکه خارج شدند تا با گروهی که قصد جان او را داشتند، در خانه خدا درگیر نشوند. حتی در مسیر کربلا به یزید بارها پیشنهاد دادند که یا صلح کنیم و یا من از سرزمین اسلامی خارج شوم تا جنگ و نا امنی به وجود نیاید. با توجه به اینکه امام حسین(ع) یزید را فردی می‌داند که مردم را استثمار می‌کند و مال خداوند را می‌خورد و اموال مردم را غارت می‌کند، با او بیعت نکردند.

وی در ادامه به چند مورد از موارد عفو و گذشت در سیره امام حسین(ع) اشاره کرد و گفت: قبل از قیام عاشورا مردی شامی از سر جهل به امام حسین(ع) دشنام می‌دهد، اما حضرت پس از اینکه آیه ۱۳۴ سوره آل‌عمران «الَّذینَ ینْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنینَ» را می‌خوانند، نه تنها آن مرد را می‌بخشند، بلکه به او می‌گویند: اگر مشکلی داری نزد ما بیا. در حادثه کربلا ایشان حرّ را که در صف سپاهیان دشمن بود، عفو کرد. همچنین از حضرت نقل شده است که کسی در گوش راست من دشنام بگوید و در گوش چپ من عذر بخواهد، من عذر او را می‌پذیرم. از امام حسین(ع) در جلد ۶۴ از بحار الانوار نقل شده است: إِذَا کانَ یوْمُ اَلْقِیامَةِ نَادَی مُنَادٍ: مَنْ کانَ أَمْرُهُ عَلَی اَللَّهِ فَلْیدْخُلِ اَلْجَنَّةَ فَیقَالُ: مَنْ ذَا اَلَّذِی أَجْرُهُ عَلَی اَللَّهِ؟ فَیقَالُ: اَلْعَافُونَ عَنِ اَلنَّاسِ فَیدْخُلُونَ اَلْجَنَّةَ بِغَیرِ حِسَابٍ؛ یعنی هنگامی که در روز قیامت ندا می‌دهند که هر کس حساب و کتاب او بر عهده خداست، وارد بهشت شود، پرسیده می‌شود: حساب و کتاب چه کسی بر عهده خداوند است؟ در جواب گفته می‌شود: کسانی که نسبت به مردم گذشت داشته‌اند، بدون حساب و کتاب وارد بهشت می‌شوند.

عضو هیئت علمی موسسه الحکمه با اشاره به مدح شدن صلح در ادیان گفت: در تورات نصی از کتاب اشعیای نبی(ع) نقل شده است که خداوند به جنگ میان اقوام خاتمه خواهد داد و شمشیرهای مردم به گاو آهن و نیزهای آن‌ها به اره تبدیل خواهد شد. همچنین در فرمان ششم از ده فرمان موسی(ع) به زندگی صلح‌طلبانه امر شده است. در فرهنگ قرآن هم به این امر اشاره می‌شود که در صورت تمایل دشمن به صلح، شما هم با آن‌ها صلح کنید: «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» (آیه ۶۱، سوره انفال).

لزوم پایبندی به صلح در زمان جنگ

حجت الاسلام براتی در ادامه با اشاره به ضمانت اجرایی نداشتن حق بر صلح که در حقوق بین الملل به عنوان حقوق بشر شناخته می‌شود، آموزه‌های اسلامی را دارای ضمانت اجرایی دانست و گفت: در توصیه امیر المؤمنین(ع) به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) آمده است که فرمود: «اوصیکما و جَمیعَ وُلدی و أهلی و مَن بَلَغَهُ کتابی بِتَقوَی اللّهِ و نَظمِ أمرِکم و صَلاحِ ذاتِ بَینِکم؛ فَإِنّی سَمِعتُ جَدَّکما صلی الله علیه و آله یقولُ: صَلاحُ ذاتِ البَینِ أفضَلُ مِن عامَّةِ الصَّلاةِ وَ الصِّیامِ.» یعنی اصلاح میان مردم از یک سال نماز و روزه با فضیلت تر است؛ بنابراین انسان با تقوا می‌تواند میان مردم صلح برقرار کند.

این استاد مطالعات اسلامی با اشاره به تقسیم حقوق بشر در زمان صلح و جنگ در اعلامیه حقوق بشر، به توجه خاص اسلام در زمینه رعایت حقوق بشر در زمان جنگ اشاره کرد و گفت: از قرن دوم هجری تألیفاتی در این زمینه وجود دارد. به عنوان نمونه می‌توان به کتاب سیر الکبیر از محمد بن حسن شیبانی(شاگرد ابوحنیفه) اشاره کرد. به خصوص اینکه اسلام از آنجا که می‌داند که در زمان جنگ زورگویی‌ها و تجاوز به حقوق مردم بیشتر صورت می‌گیرد، آموزه‌های بیشتری در زمینه رعایت حقوق مردم دارد. به عنوان نمونه پیامبر اکرم(ص) فرمودند: اگر کسی به ناحق حتی یک بند کفش از غنائم بردارد، در روز قیامت طنابی به گردنش آویزان خواهد شد.

وی ادامه داد: امام علی(ع) در جنگ صفین، جمل و نهروان با در خواست سربازان مبنی بر غنیمت گرفتن اموال دشمنان شکست خورده، موافقت نکردند. آن حضرت حتی خوارجی را که مسلمانان را تکفیر می‌کردند، کافر نمی‌دانستند، بلکه آن‌ها را برادران گمراه خطاب می‌کردند. همچنین تفاوتی که در مورد برخورد با قاتلان امام علی(ع) و عمر وجود دارد گواه این مطلب است؛ قاتل امام علی(ع) تا زمان شهادت آن حضرت در زندان بود و در صورت زنده ماندن آن حضرت، قرار بود که بخشیده شود، اما اطرافیان عمر با تندی با قاتل وی برخورد کردند.

پس از طرح دیدگاه‌های ارائه دهندگان آغاز نشست، گفتگوهایی توسط دیگر اساتید حاضر و دیگر شرکت‌کنندگان در این برنامه انجام شد و بر لزوم توجه بیشتر به مفهوم گذشت در استنباط حکم شرعی و تعیین حدود و ثغور انتقام در سایه حکم شارع تأکید شد و در مورد چگونگی جمع خلود برخی انسان‌ها در جهنم و صفت رحمت الهی و نسبت میان انتقام و مقابله به مثل و چگونگی جمع تأیید قیام مختار توسط امام سجاد(ع) و رویکرد صلح جویانه اسلام بحثی مفید صورت گرفت.

در انتها با تأکید بر توجه قوانین نظام حقوق اساسی و کیفری بر عفو و گذشت، سه گروه از افرادی که بر اساس قوانین جمهوری اسلامی مورد عفو عمومی قرار می‌گیرند و چهارده گروهی که بر اساس قوانین جمهوری اسلامی مورد عفو عمومی قرار نمی‌گیرند، نام برده شد و به دو عفو عمومی توسط جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸ و دهه ۷۰ اشاره شد و نشست با این نکته به پایان رسید که لازم است پیرامون این موضوعات با تمرکز بر منابع مختلف دینی و سیره معصومین علهیم السلام و بررسی‌های عقلایی بیشترتامل و بحث و گفتگو شود تا پاسخ پرسش‌های کنونی در حوزه موضع اسلام در زمینه عفو و گذشت داده شود.

شایان ذکر است از سال گذشته دفتر کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران در قم به مناسبت ایام محرم و صفر سلسله نشست‌های تخصصی پیرامون ابعاد انسانی نهضت حسینی با حضور فضلای حوزوی برگزار می‌کند که امسال این نشست‌ها طی ۴ هفته و با ارائه دیدگاه ۸ استاد و مشارکت تعداد زیادی از فضلای حوزه ودانشگاه انجام شد تا از گذر این برنامه‌های علمی ترویجی پرسش‌های کنونی مربوط به چالش‌های بشر معاصر مبتنی بر نهضت حسینی داده شود.