تپه باستانی چغاگلان

از تپه های تاریخی ایران می توان به تپه چغاگلان اشاره کرد که مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان، دوران نوسنگی پیش‌ازسفال است. تپه چغاگلان در ۲ کیلومتری جنوب سد امیرآباد در نزدیکی روستای گلان از توابع شهرستان مهران، بخش مرکزی، روستای گلان در استان ایلام واقع شده‌است. تپه چغاگلان برای نخستین بار توسط کارکنان سد امیرآباد مورد شناسایی قرار گرفت و برای نخستین بار توسط محمد علی خلیلیان به جامعه باستان‌شناسی معرفی شد. تپه چغاگلان ، در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۹۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

پروژه باستان‌شناسی زاگرس مرکزی با شرکت ایران و دانشگاه توبینگن آلمان، در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ با هدف بررسی منشأ یکجانشینی، کشاورزی و اهلی‌گری در تپه چغاگلان آغاز شده‌است.’تمدن ایلام’ یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است؛ ایلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. بر پایه تحقیقات پژوهشگران، ایلام باستان، نیرومندترین و دیرپاترین تمدن فلات ایران پیش از ورود آریایی ها بوده و تاریخ پیچیده ای دارد. در دوران قدیم ایلام به مملکتی گفته می شد که از این ولایات ترکیب یافته بود: خوزستان، لرستان، پشتکوه (ایلام کنونی) و کوه های بختیاری. ایلام چند شهر مهم داشت که ‘شوش’ مهمترین آنها بود و این گونه که معلوم شده از قدیمی ترین شهرهای جهان بوده است؛همچنین شهرهای ماداکتو، اهواز و ‘خایدالو’ که گمان می رود در جای خرم آباد امروزی قرار دارد.

در کاوش‌های تپه چغاگلان، یک اجتماع انسانی متعلق به دوره نوسنگی کشف شده‌است. هزاران نمونه از بقایای جو وحشی، گندم وحشی، عدس، نخود، لوبیا و علوفه به دست آمده‌است و با بررسی‌های ایزوتوپی کربن، قدمت این یافته‌ها بین ۹۸۰۰ تا ۱۱۷۰۰ سال تعیین شده‌است. چنین میزان وسیعی از محصولات کشاورزی، تاکنون در خاورمیانه یافت نشده‌بود. نکته‌ای که اهمیت بیشتری داشت، آن بود که چنین اسکان طولانی مدتی در یک محل، در عصر نوسنگی بی‌سابقه بوده‌است. در این منطقه، گروه بزرگ اجتماعی انسان‌ها با شرایط اقتصادی نسبتاً پایدار زندگی می‌کرده و تمدن طولانی مدتی داشته‌اند. انسان دوره نوسنگی، از مرحله شکار و جمع‌آوری دانه‌های گیاهان وحشی به مرحله کاشتن دانه‌ها و اهلی کردن گیاهان و حیوانات گذر می‌کند. تاکنون در هیچ جای دیگر جهان، مهد کشاورزی با چنین قدمتی یافت نشده‌است، چنانچه دوره نوسنگی بین ۷۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ سال پیش شمرده می‌شد.

تاکنون محققان، شمال و غرب هلال حاصلخیز (هلال حاصلخیز روی نقشه مشخص شده‌است)، از فلسطین در کنار دریای مدیترانه تا مرز ایران را درزمرهٔ خاستگاه‌های کشاورزی می‌شمردند (روی نقشه هلال حاصلخیز مشخص شده‌است). اما اکنون در شرق هلال حاصلخیز یعنی در کشور ایران و در دامنه‌های زاگرس، یک ناحیه کلیدی را یافته‌اند که نشان‌دهندهٔ نخستین تلاش برای اهلی‌گری گیاهان وحشی در آن صورت گرفته‌است.
از نظر دیرین‌گیاه‌شناسی در این پژوهش بطور بی‌سابقه‌ای ۳۰۰۰۰ باقیمانده گیاهی از ۷۵ گروه، در یک دورهٔ ۲۰۰۰ ساله بدست آمده‌است. چنین گنجینه‌ای از گیاهان، تاکنون در خاورمیانه بدست نیامده بود. زراعت در دوره دو هزار ساله در ایران، خاستگاه یکجانشینی و تمدن‌های بعدی می‌باشد. گذار آهستهٔ تغذیه مردمان، از مرحلهٔ شکار به کشاورزی و یکجانشینی را در این تحقیق مشاهده می‌کنیم.

حدود ۲۲۰۰ سال کشت گیاهان وحشی و ظهور نخستین گونه‌های اهلی شدهٔ گیاهی در چغاگلان مشاهده شده‌است. نمونه‌های وحشی از انواع گیاهان؛ جو، گندم، عدس، نخود، لوبیا و علوفه محصولات کشاورزی دیگری که مادر محصولات مصرفی امروزهٔ ما می‌باشند، در دوره‍ای طولانی در چغاگلان کشت و مصرف می‌شده‌است. به گفته باستان‌شناسان، چغاگلان کهن‌ترین خاستگاه کشاورزی در ایران، در منطقه خاورمیانه است.
تا پیش از این، دانشمندان هلال حاصلخیز را خاستگاه کشاورزی در منطقه می‌دانستند؛ ولی امروزه باستان‌شناسان معتقد شده‌اند که خاستگاه کشاورزی یک منطقه نبوده‌است و کشاورزی همزمان در چندین نقطه از جهان، آغاز شده‌است اما دلیل این همزمانی هنوز برای آنها روشن نیست. مسئولین این پروژه نیکلاس کنراد از آلمان و محسن زیدی از دانشگاه توبینگن می‌باشند.