مراسم سیزدهم تیرماه به زبان مازندرانی ( تِرما سِزدِ شو ) می باشد . از دیگر مراسم سنتی و رسمی مازندران است که در اواسط آبان هر سال برگزار می شود . البته روایات مختلق در مورد تیرماه سیزده وجود دارد . می گویند که شب تولد امام علی است . می گویند پیروزی اوه بر ضحاک و آرش کمانگیر و جشن مهرگان است . در این شب همه خانواده کنار هم جمع می شوند و تا پاسی از شب به خوردن تنقلات و گوش دادن به قصه و افسانه های بزرگ تر ها سپری می کنند .جوانان هم با در دست داشتن ترکه ای بلند که کیسه ای به انتهای آن بسته شده است ، همراه کودکان به در خانه ها رفته و با سرو صدا و کوبیدن چوب به در خانه ها و لال بازی از صاحب خانه تقاضای هدیه می کنند به آنها پول ، میوه ، شیرینی داده می شود . هنگامی که لال به همراه گروه خود در کوچه ها شروع به حرکت می کند این اشعار را می خواند :
لال بیمو ، لال بیمو
پارسال و پیرار بیمو
چل بزن دیگه بزن
لال انه لا لک انه
پیسه گنده خوانه
سال و ما (ماه ) ارزون نوه
لال مار رسوا نوه
لال آنه لا لک انه
پار بورده امسال آنه
لال آمده ، لال آمده
پارسال و امسال آمده
چرخ نخ ریسی را حرکت بده
به دیگ بزرم ( بذارم )
لال آید ، لال کوچک می آید
کسی که شیرینی پیس ( پوست ) کنده می خواهد می آید
سال و ماه ارزان نمی شود
لال بزرگ رسوا نمی شود
لال می آید ، لال کوچک می آید
پارسال رفته امسال می آید .
مهم ترین بخش جشن تیرماه سیزده شو در مازندران آماده کردن ۱۳ نوع خوراکی و خوردن آن در طول شب به همراه جشن است. در این شب انواع شیرینیها، تنقلات و میوهها همانند بشتزیک (تهیه شده از شیرۀ خرمالوی وحشی، مغز گردو، کنجد و شکر)، پیسه گنده (تهیه شده از مغز پودر شدۀ گردو، برنج، آرد برنج، شکر یا عسل) و همچنین میوهها و تنقلاتی مانند انار، پرتقال، خربزه، هندوانه، ازگیل (کنس)، گندم برشته، کشمش، گردو، تخمه، شاهدانه، سنجد، حلوا و نخودچی تهیه و خورده میشود.جشن تیرماه سیزده شو قدمت بیش از سه هزار ساله دارد و هر ساله این جشن در مازندران برگزار میشود و هدف از برگزاری این جشن را ایجاد فضای شاد، اشاعه فرهنگ بومی و محلی، توجه به آیینهای مازندران و انتقال فرهنگ اصیل استان به نسل جوان برمی شمرند.
در برخی مناطق دیگر، این آیین به نام «لال شو» نیز معروف است، مردی به عنوان «لال» انتخاب میشود. در گذشته این شخص لباس کهنه و مندرسی میپوشید و یقههای کت را بالا آورده و کلاهش را بر سر میگذاشت و با کاههایی که به صورت طناب درست میکردند، دور کمر، پاها و سرش را میبستند. ضمناً تارهای کاهی را که به سر بسته میشد، به طوری آویزان بود که صورتش را تقریباً میپوشاند. چنانچه لال سید بود، شال سبزی به کمر خود میبست.مراسم «تیرماه سیزده شو» به همین شکل با رفتن گروه لال به خانههای دیگر و اضافه شدن بچههای هر خانه به دنبال این گروه و هم آواز شدن آنها با گروه لال تا آخرین خانۀ آن روستا ادامه داشت.
در غروب لال شو (تیرماه سیزه شو) افرادی که درختی از درختان آنها محصول نداده بود و یا محصول آن خوب نبود، با یک «تبر» و به همراه فرد دیگری به زیر آن درخت میرفتند و صاحب درخت با پشت تبر ضربهای بر درخت میزد و به ظاهر قصد قطع کردن درخت را نشان میداد.در بعضی نقاط خانوادهها در این شب در خانههایشان جمع میشوند و فال حافظ میگیرند.همچنین به وسیلۀ گردو بخت و اقبال خود را آزمایش میکردند به این صورت که فردی از افراد خانواده که احتمالاً بزرگ خانواده بود، تعدادی گردو را در دستش میچرخاند و سپس گردوها را روی زمین میریخت و پس از آن یکی از افراد، گردویی را بر میداشت و سپس گردوی آن را میشکستند، کیفیت مغز گردو خوش اقبالی یا بداقبالی فرد را در سال آینده نشان میداد.
آداب و رسوم این شب هر ساله رو به زوال و فراموشی میرود اما آثار آن را در خاطرات افراد مسن روستایی و بعضی از کتابهایی که صفحاتی را به این مراسم اختصاص دادند و همچنین ترانههای مازندرانی میبینیم.
در این شب شخصی با لباس مبدل دستمالی به سر بسته و صورتش را سیاه میکند که به وی لال مار هم اطلاق میشود به همراه چند نفر دیگر وارد خانه میشوند. در روستاهای مازندران چند جوان با ترکههایی که به دست داشتند وارد خانه همسایه شده و افراد خانه را با ترکه البته با مراعات حالشان میزدند و سپس در بیرون خانه میایستادند و صاحبخانه نیز به فراخور حال به آنها پول، برنج و عسل هدیه می کردند.از مراسم و سرگرمیهایی که در این شب اجرا میشد میتوان به شال افکنی و جوراب افکنی و همچنین از اعتقادات این شب فال گرفتن را هم نام برد.در جشن تیرماسیزده طعام و خوراکی خاص مصرف میشد و این سنت از زمان کهن تا عصر حاضر محفوظ مانده است. در برخی از مناطق ۱۳ گونه تنقلات مانند انگور، هندوانه، خربزه، سیب، نیشکر، ازگیل (کنس)، مرکبات، کنجد، حلوا، نخودچی، گندم برشته و تخمه را میخوردند.
پیسهگنده از خوراکیهای تیرماسیزده است که مرکب از آرد برنج، پودر مغز گردو، شکر یا عسل یا نیشکر و یا شیره خرمالوی جنگلی که بسیار خوشمزه میشود و همچنین پشتزیک که نوعی حلوای کنجدی که اغلب اوقات با شکر سرخ مازندران تهیه میشد را می توان نام برد.غذای دیگری نیز به نام حلوا گندله یا حلوا گندلک که از آرد برنج و شکر درست میکنند و بسیار خوش طعم و مطبوع است در این شب مورد استقبال خانواده های مازندرانی است. نمادهای تیرماسیزده مثل آب، لال شیش که از درختی درست میشد نشانههایی از برکت و روزی بود و تیر نشانی از تیر آرش کمانگیر و لال بودن نشانه ظلمی است که افراسیاب تورانی به مردم ایران زمین کرد.
افراسیاب بر منوچهر در منطقه رویان چیره میشود و در این مرحله افراسیاب میگوید یا باید تسلیم شوی و یا افرادی از لشکرت تیری به سمت غرب شلیک کند که آرش یکی از افراد لشکر افراسیاب بیرون میآید و در کوه دماوند تیری به سمت غرب رها کرده که این تیر به درخت گردویی میخورد که مرز ایران آنجا میشود.مردم به پاسداشت اقدام آرش چوبی را برمیدارند که این چوب صدا ندارد که به لال شیشمار معروف است.مردم معتقد هستند که این چوب درمان کننده است چراکه این چوب به جای آن تیر آرش است و در واقع جایگزین آن شد.در این سنت لال مار با این چوب وارد خانه میشود و صاحب خانه با تخممرغ و یا برنج برایش میریزد و این سنت با جشنهایی در سراسر اروپا و جهان همراه شد چون ایرانیان با کوچ کردن از دیار ایران این سنت را به آن مناطق انتقال دادند.
برگرفته از کتاب آشنایی با فرهنگ عامه و اقوام ایرانی نوشته آقای جمال انصاری