حُسن همجواری، توفیق اجباری یا «اَبَراولویت» سیاست خارجی؟

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، خروج آمریکا از برجام و وضع تحریم های بی سابقه علیه جمهوری اسلامی ایران از سوی «دونالد ترامپ» چالش هایی انکار ناپذیر را به دنبال داشته است؛ از محدودیت های سنگین پیش روی ارتباطات مالی و روابط تجاری تا دشواری های فروش نفت که اقتصاد ایران دهه ها به درآمد ارزی آن وابسته بوده است.

کاهش چشمگیر درآمدهای ارزی باعث شد تا توفیق اجباریِ بودجه ریزی منهای نفت نصیب اقتصاد کشور شود؛ دستورکاری که پیش نیاز موفقیت آن اصلاح بسیاری از روندهای اقتصادی است و از دید ناظران با وجود بهره مندی از دلارهای نفتی در عمل مجال و الزامی برای آن احساس نمی شد.

در حوزه روابط خارجی نیز سیاست «فشار حداکثری» کاخ سفید موجد شرایط خاصی شده است. پس از به بار نشستن مذاکرات هسته ای و انعقاد برجام در سال ۹۴ بود که گمانه زنی های گوناگونی در مورد سمت و سوی روابط خارجی ایران صورت گرفت.

برخی چنین پیش بینی کردند که روابط تجاری و حتی دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران به سوی اروپا گسترش خواهد یافت و غربی ها تا حد زیادی جای شرکای شرقی به ویژه چین و روسیه را برای ایران خواهند گرفت. البته «حسن روحانی» و سایر دست اندرکاران سیاست خارجی بارها تصریح داشتند که سیاست تعاملی با ویژگی تعادلی پیش خواهد رفت و تهران سیاست خارجی خود را برپایه چندجانبه گرایی، ارتباط سازنده با شرکای شرقی، غربی و همسایگان و نیز در راستای اهداف و منافع ملی تنظیم خواهد کرد.

نگاهی به وضعیت عمومی منطقه نشان می دهد که توسعه مناسبات با ایران برای کشورها همسایه تبدیل به نیازی متقابل شده است.

با گسترش هماوردی دولت آمریکا، بسیاری از معادلات بر هم خورد. بالا رفتن هزینه های تجارت و همکاری‌های اقتصادی نه تنها اروپایی ها و سه عضو برجامی را با چالش هایی در زمینه عمل به تعهدات مربوط به توافق هسته ای و تعاملات عادی با تهران درگیر ساخت بلکه شرکای سنتی ایران را نیز با تحریم های کمرشکن هدف قرار داد.

چند روز پیش بود که رسانه ها از کنار کشیدن شرکت ملی نفت چین از قرارداد توسعه میدان گازی پارس جنوبی به خاطر تحریم ها خبر دادند؛ قراردادی پنج میلیارد دلاری که دو سال پیش با حضور دیگر غول انرژی جهان یعنی «توتال» فرانسه و «پتروپارس» ایران به امضا رسید اما در نهایت شرکت ایرانی عهده دار توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی شد.

در این شرایط، مزیت گسترش روابط با همسایگان و استفاده از شرایط همجواری بیشتر به چشم می آید. نگاهی به وضعیت عمومی منطقه نیز نشان می دهد که توسعه مناسبات با ایران تبدیل به نیازی متقابل شده است.

بروز بحران دیپلماتیک در حاشیه جنوبی خلیج فارس، نیاز کشورهایی چون عراق، سوریه و افغانستان به بازسازی و ایجاد زیرساخت های اقتصادی، نیاز برخی از کشورها چون ترکیه به محصولات انرژی ایران در کنار مزیت های غیرقابل چشم پوشی روابط اقتصادی و تجاری مهمترین عناصر شکل دهنده به این نیاز متقابل بوده است.

از سوی دیگر، جایگاه منطقه ای جمهوری اسلامی ایران و وجود چالش های متعدد در پرونده هایی چون تحولات سوریه، جنگ یمن، مذاکرات صلح در افغانستان، تهدید تروریسم تکفیری، امنیت خلیج فارس و ... تهران را به مقصد بسیاری از رایزنی های سیاسی- دیپلماتیک و نیز امنیتی مبدل ساخته است.

در توصیف وضعیت کنونی بود که «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه در سخنان روز چهاردهم مهرماه در صحن مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: کمتر زمانی در تاریخ جمهوری اسلامی داریم که روابط با پاکستان، افغانستان، روسیه، ترکیه، قطر و عراق این‌گونه بوده باشد. وی همچنین توسعه روابط با همسایگان و تسهیل امور اقتصادی را ابَراولویت سیاست خارجی کشور دانست.

این مهم از سوی رئیس جمهوری نیز مورد توجه ویژه بوده است. روحانی در جریان سفر هفته گذشته به ارمنستان برای شرکت در اجلاس سران اتحادیه اقتصادی اوراسیا و در دیدار با همتای ارمنستانی اظهار داشت: توسعه و تحکیم بیشتر روابط با همه کشورهای همسایه از جمله ارمنستان از اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است.

رئیس جمهوری در واپسین روز از ماه گذشته و در آستانه سفر به نیویورک برای شرکت در نشست سالانه سازمان ملل از ابتکار «صلح هرمز» برای بازگرداندن ثبات و امنیت به آب های منطقه رونمایی کرد و در سخنرانی خود در مجمع عمومی نیز این طرح را به صورت رسمی ارائه داد.

ابتکارات جمهوری اسلامی جهت ایجاد همگرایی و برقراری امنیت در منطقه از طریق همکاری همه کشورهای خاورمیانه بر مدار رویکرد تعاملی منحصر به صلح در هرمز نبوده و تهران با ارائه طرح چهار ماده ای حل بحران یمن، پیشنهاد طرح پیمان عدم تعارض و ... اراده جدی خود را برای حسن همجواری نشان داده است.

نکته قابل تامل اینکه این ابتکارات حتی مورد توجه دشمنان صلح و ثبات در منطقه نیز قرار گرفته و آن ها را به تکاپوی گرته برداری از ابتکارات ایران سوق داده است. هفته گذشته بود که «یسرائیل کاتز» وزیر امور خارجه رژیم صهیونیستی اعلام کرد که قصد دارد به دنبال رایزنی با برخی سران کشورهای عربی پیشنهاد پیمان عدم تعارض را به آن ها ارائه دهد.

تلاش های جمهوری اسلامی ایران برای پیشبرد سیاست حسن همجواری البته با عملگرایی و رویکرد واقعگرایانه تهران همراه بوده است؛ چنانکه وزیر امور خارجه روز پنجشنبه در مقاله که در روزنامه کویتی «الرای» درباره ابتکار صلح هرمز منتشر ساخت خاطرنشان ساخته که امنیت در منطقه مفهومی همگانی است به این معنا که یا همه امنیت خواهند داشت یا در حاشیه خلیج فارس کشوری از امنیت بهره مند نخواهد بود.

در میانه کش و قوس های مربوط به تحولات خاورمیانه هر چند طیفی از اختلافات بنیادین و بسیاری از گره ها ناگشودنی به نظر می رسد ولی نکته مهم اینکه اراده ها برای حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات جدی تر از گذشته است؛ واقعیتی که می توان آن را در تلاش سعودی ها و برخی از شرکای این کشور برای گسیل برخی بازیگران میانجی به تهران دریافت.

به نتیجه رسیدن این روندها علاوه بر کاستن از چالش های منطقه و جلوگیری از شکل گیری بحران های اساسی، به فرایند حسن همجواری مد نظر جمهوری اسلامی ایران یاری رسانده و می تواند شرایط مطلوب روابط منطقه تهران را که ظریف از آن سخن گفته پویا و مطلوبتر سازد.