«بهار کرمانی» نویسنده ی کتاب رضوان که بود و چه کرد؟

میرزاعبدالحسین خان معروف به «میرزاآقاخان» ، متخلص به «بهار کرمانی» ، فرزند عبدالرحیم مشیزی، در سال ۱۲۷۰ق در قصبه مشیز از بلوک بردسیر کرمان متولد شد. او را نخستین شاعر انقلابی پیش از دوران مشروطیت و تواناترین نویسنده اجتماعی قرن گذشته می دانند.

قسمتی از داستان های کتاب «رضوان» بهار کرمانی ، که با زبان طنز و در قالب نقیضه ای بر گلستان سعدی نگاشته شده است، حاوی سرگذشت شخصی، انتقادهای اجتماعی و سیاسی و معانی ژرف فلسفی است. در انتقادهای او، طنزی لطیف و ظریف و باریک اندیشی بی مانندی دیده می شود که در آثار دیگر منتقدان اجتماعی آن دوره، کمتر ملاحظه شده است.

هدف طنزش «تنویر افکار و رفع خرافات و بصیر ساختن خواطر و تنبیه غافلین… و عبرت و غیرت و حب وطن و ملت» است. مضمون اغلب حکایت های این کتاب، از خامه نیش دار عبید زاکانی نیز تا حدی متاثر است؛ به طوری که حتی گاهی ضمن بحث در مسائل جدی، از طنز دست برنمی دارد. میرزاآقاخان در «رضوان» ، علاوه بر دغدغه های همیشگی، نظیر فقر و مشکلات معیشتی مردم طبقه متوسط و عامه، نیم نگاهی نیز بر حال وهوای آزادی خواهانه و استبدادستیزانه دارد.

از همین روست که از برخی اصطلاحات برای مدخل روایت ها نظیر پولیتیک، قدرت، سوال و… در برابر اصطلاحاتی مانند حکایت، حکمت، تعریف، تحیر، مطایبه، ادب و… استفاده می کند. کاربرد استفاده از لغات روسی، فرانسوی، انگلیسی، عربی، فارسی و همین طور نمایه ای از بزرگان تاریخ فلسفه و تاریخ، از دیگر ویژگی های کتاب «رضوان» اثر بهار کرمانی است که هرکدام در جای خود، گویای نوآوری در این کتاب است.

نمونه هایی از حکایات کتاب «رضوان» اثر بهار کرمانی چنین است:

[حکایت]: یکی در زندان نزد سقراط رفته گفت: ملک تو را خواهد کشت. سقراط فرمود: او را هم اجل خواهد کشت.

قطعه: ریختی خون بی گناهان را/ تا شوی در جهان امیر اجل/ تو هم ای میر نامور، روزی/ کشته خواهی شدن به تیر اجل

[حکایت]: یکی از شیفته طبعان پدر خود را می گفت: هیچ دردی از عاشقی سخت تر نمی بینم، پدر گفت: ای فرزند دلبند، به گرسنگی و عیال مبتلا نگشته ای تا درد عشقت فراموش گردد. قال السقراط: العشق مرض یعرض لقلب رجل لاهم له.

قطعه: با پدر گفت عاشقی روزی/ که ندیدی کرشمه خوبان/ گفت بابا: تو هم ندیدستی/ سفره، بی نان و ناله طفلان

[حکایت]: یکی از خلفای بنی عباس که زشتی صورت و سیرت هردو داشت، روزی وزیر خود را گفت: خلفای پیشین را القاب و تخلص و عناوین بود چون الموثق بالله و المتوکل علی الله. مرا لقب و عنوان چه لایق باشد؟ گفت: نعوذ بالله!

قطعه: ای که ایمن نیافتم به جهان/ ساکن دیر و خانقاه از تو/ هر زمانی که بینمت گویم/ به خدا می برم پناه از تو!

[حکایت]: یکی از وکلای ایران بر در دربار پادشاهی دزدی را دید که به معرض قتل می برند. گفت: در حقیقت این دزد کشتن را مستوجب است زیرا که بدون لباس رسمی و منصب دولتی می خواهد دزدی بکند!

قطعه: گفت شخصی که در بلاد عجم/ هست شایع معاملات عجب/ که سیاست دهند دزدان را/ گاه تشریف خلعت و منصب/ هرج و مرجی چنین کجا باشد/ ای که خوانی تعصب از مذهب

[حکایت]: بزرگی را گفته اند که: فلان چنان با تو دشمن است که اگر کسی سر تو را نزد او برد هزار دینار زر سرخش خواهد داد. آن بزرگوار فرمود: دشمنی من به مراتب با او بیشتر است از آن که هرگاه کسی سر او را بریده نزد من آورد یک پشیز هم به آورنده نخواهم داد، زیرا که مدعی را هیچ نشمرم. الباطل بترک ذکره.

قطعه: جهانی بر من ار هستند دشمن/ مرا از هستی ایشان خبر نیست/ چه بارد مدعی با من نمودن/ که زخمش بر تن من کارگر نیست

[لطیفه]: جاهل را از صحبت حکیم ملال رسد.

[حکایت]: یکی از سپاهیان انگلیس به سرباز ایرانی می گفت: ما برای ناموس جنگ می کنیم و شما برای سیم و زر. ایرانی جواب داد که: هرکس برای آنچه ندارد می جنگد.

[حکایت]: مستی در حال سوار شدن اسب، از خدا یاری جسته بر اسب جست. چون بر اسب برآمد از آن طرف بر زمین افتاد. سر به سوی آسمان کرد و گفت: خداوندا، خیلی یاری کردی!

قطعه: بینوایی به خدا کرد دعا/ که ز کارم گرهی بازگشا/ پاره شد بند قبایش در حال/ سر برآورد توان سوی دعا/ که خدایا عجبم هست ز تو/ گره کار ندانی ز قبا

[حکایت]: سالوسی از فرط نخوت درویشی را به طنز پرسید که: آیا در طریقت درویشان برای خران حشرونشری هست یا نه؟ درویش گفت: بمیر و ببین!

بیت: حلوای طنطنانی/ تا نخوری ندانی

[حکایت]: یغما پسر خود را توصیه می کرد که: زنهار، علم طب بیاموز که هرچه از این جنس جانور دوپا معالجه کنی اجر دنیا دارد و هرچه بکشی اجر آخرت.

بیت: هرکه از این قلتبانان کس بکشت/ قاتل و مقتول هردو در بهشت

[حکایت]: منجمی دوربین در دست گرفته می خواست اقمار مشتری را رصد کند. در اثنای حرکت، به شتری برخورده افتاد و پایش بشکست. ظریفی گفت: تو که اشتر را در زیر پای نمی بینی، اقمار مشتری را بر فلک چگونه توانی دید؟

[حکایت]: یکی در بازار به دیوژن رسیده گفت: بر خود واجب کرده ام که دشنامی چند تو را بدهم. دیوژن جواب داد: اگر تو بر خود دشنام دادن واجب کرده، من شنیدن آن را بر خود واجب نکرده ام. پس سر خود گرفت و رفت.

قطعه: من تحمل شعار خود نکنم/ گر تو را ظلم کردن است شعار/ زشت گویی اگر تو را شده خوی/ با شنودن مرا نباشد کار

[پولتیک]: در میان لاتین ها ضرب المثل است که مصالحه اشرار از محاربه احرار اشنع است. پس وقوع جنگ بلادرنگ، به از بقای صلح مقرون به ننگ.

فرد: مردن با نام، از آن زندگی/ به که بیغاره و ننگ است جفت.

منبع : روزنامه اعتماد – سیدعمادالدین قرشی