ضرورت تقویت سرمایه فرهنگی در دانشگاه

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، جایگاه دانشگاه و هویت دانشگاهی در سال­های اخیر در فضای عمومی و رسانه ه­ا مورد مناقشه­ ای جدی بوده است. محورها و مسائلی چون تقلب علمی، فساد علمی، کالایی شدن آموزش و حجم انبوه دانشجویان و دانشگاه­ ها، بی ­اعتبار شدن جایگاه علم، خرید و فروش متون علمی و حتی مسائلی چون تقلب علمی در سطوح بین ­المللی موجب می شود تا به دانشگاه و جایگاه آن با نگاهی جدید و از دریچه سرمایه فرهنگی نگریسته شد.

در واقع، زمانی که از سرمایه فرهنگی دانشگاه سخن می­ گوییم از یک سو به جایگاه فرهنگیِ دانشگاه در سطح کلان و جایگاه آن در هویت دهی به دانشگاهیان توجه داریم و از دیگر سو به توانایی های افراد در درون دانشگاه نظر داریم.

سرمایۀ فرهنگی از این منظر که همواره در شکل تربیتِ یک انسان دانشگاهی ظاهر می­ شود و تحلیل و بررسی انسانِ دانشگاهی می ­تواند امکان­ ها و نواقص سرمایۀ فرهنگی در دانشگاه ­های ایران را توضیح دهد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. سرمایه فرهنگی مشخص می کند که دانشگاه چگونه انسانی را تربیت کند و این انسان دارای چه توانایی ­های خاص و با دوام ذهنی باشد که او را از سایر اقشار متمایز می ­کند.

بدون سرمایۀ فرهنگی امکان تربیت انسان دانشگاهی وجود ندارد و آسیب دیدن سرمایۀ فرهنگیِ دانشگاه می ­تواند دانشگاه را از منطق و بنیانِ اصلی خود دور ساخته و آن را در فضای بازار یا زندگیِ روزمره ادغام نماید. از این رو مسئلۀ سرمایۀ فرهنگی دانشگاه مسئله ­ای است که با تربیت فردِ کارآمد دانشگاهی با عنوان انسان دانشگاهی شناخته می ­شود.

فعالیت آموزشی و تولید نابرابری

فعالیت های آموزشی کارکردهای خواسته و ناخواسته متعددی دارد که یکی از کارکردهای ناخواسته فعالیت های آموزشی، تولید نابرابری در جامعه است. به عبارتی توسعه دانشگاه به لحاظ کمی و افزایش ورودی و خروجی به دانشگاه هرچند می تواند سطح سواد عمومی در جامعه را ارتقا ببخشد اما به لحاظ کیفی دارای ابعاد متنوعی است.

حضور هزاران فارغ التحصیل در مقاطع مختلف طی یک سال نه تنها متناسب با نیاز جامعه نخواهد بود بلکه به عنوان ابزاری برای ایجاد تمایز در جامعه نیز محسوب می شود. چنانچه «پیر بوردیو» جامعه شناس سرشناس فرانسوی معتقد است فعالیت ­های آموزشی به خصوص در دانشگاه ­ها می توانند به عرصۀ رقابتی بزرگی بدل شوند که برای کسب سرمایه ­های فرهنگی مورد استفاده قرار می گیرند که این کار غالباً با توزیع نابرابر و الگوهای متفاوت دسترسی به انواع سرمایه ­های دانشگاهی میسر می شود که می­ توانند بستری برای نابرابری فراهم سازند.

برای مثال زمانی که دست­یابی به مدارک دانشگاهی تابعی از موقعیت اقتصادیِ افراد می­ شود، دانشگاه تبدیل به عرصه ­ای برای بازتولید نابرابری­ های اقتصادی و البته فرهنگی می­ شود. وقتی که داشتن هویت دانشگاهی (اعم از چاپ مقاله، کتاب، هیئت علمی شدن و...) از منطقِ رانت، توزیع نابرابر فرصت­ها و... تبعیت کند آنگاه دانشگاه در عمل، بازتولید کنندۀ نابرابری­های موجود در جامعه خواهد بود. به این ترتیب سرمایه­ های فرهنگیِ دانشگاه در منطقِ ساختار قدرت دانشگاه قابل بررسی است و مسئلۀ اساسی نحوه اداره دانشگاه ­ها و توزیع فرصت­ها در بین افراد است.

عادتواره های دانشگاهی و تعیین هویت

ایجاد هویت دانشگاهی اصولاً از طریق عادتواره­ های دانشگاهی صورت می گیرد که این عادتواره ها به عقیده بوردیو مجموعه­ای از امیال، آرزو­ها و شیوه­ های تفکر است که چگونگی ادراک شخص از جهان اجتماعی و شیوه­ های واکنش به آن را تعیین می­ کند. معمولاً میان انسان‌هایی که پیشینه و زمینۀ مشابهی (از لحاظ طبقۀ اجتماعی، دین، ملّیت، قومیت، تحصیلات و حرفه) دارند این عادتواره ­ها مشترک است. لذا عادتواره ­های دانشگاهی به معنای مجموعه ­ای از رفتار­ها و نگرش­ها است که افراد در میدانِ دانشگاه به دست می­ آورند و بدین ­وسیله خود را از دیگران متمایز می­سازند.

عادتوارۀ دانشگاهی در بستر سرمایه­ های دانشگاه منجمله سرمایۀ فرهنگی شکل می­ گیرند. برای مثال داشتن اخلاق علمی، تبعیت از هنجارهای علم و... عادتواره ­هایی است که افراد در میدان دانشگاه ­ها بدست می­ آورند و از این طریق دارای هویت و سرمایه ­های فرهنگی می ­شوند.

با این رویکرد دانشگاه همواره به عنوان عنصری از میدان علم در نظر گرفته می­ شود که دیدگاه ­های اجتماعی، آموزشی و معرفت­‌شناسی را شکل داده و در کنش­ها مجسم می­ کند. بررسی تحقیقات نشان می­ دهد که مجموعه ­ای از مسائل در میدان علم وجود دارند که مانعی جدی بر سر تربیت انسان دانشگاهی محسوب می­ شوند که تربیت انسان دانشگاهی به عنوان جدی­ترین محور فهم سرمایۀ فرهنگی دانشگاه است اما بررسی تحقیقات در چارچوب سرمایۀ فرهنگی دانشگاه نشان می ­دهد که وضعیت سرمایۀ فرهنگی دانشگاه در وضعیت مناسبی نیست.

تارنمای «مؤسسه نیچر»، اول نوامبر سال ۲۰۱۶ اعلام کرد این مؤسسه دریافته، ۵۸ مقاله نوشته‌شده از سوی ۲۵۸ محقق ایرانی در هفت نشریه علمی به دلایلی همچون دستکاری در روند پژوهش و تخصیص نامناسب نویسندگان، وارونه‌نمایی دستاوردها و سرقت علمی از سوی ناشر مجله معتبر علمی نیچر به حالت تعلیق درآمده‌اند. مجله «ساینس» نیز پیش از این در مقاله‌ای با عنوان «ایجاد اصول اخلاق علمی در ایران»، به مسأله سوءاستفاده‌های علمی نویسندگان ایرانی که در دو، سه سال گذشته افشا شده، نوشت: «جایگاه علمی ایران از نظر تولید مقاله در رتبه ۲۲ جهان قرار دارد ولی از نظر تعداد مقالاتی که به ‌دلیل سرقت ادبی در ژورنال‌ها از درجه اعتبار ساقط می‌شود، پس از چین رتبه دوم را دارد.»

مسئلۀ تقلب علمی در ایران و تمرکز رسانه­ ها و مجلات خارجی روی آن (با هر نیت و انگیزه­ای که باشد) اعتبار و سرمایۀ فرهنگی دانشگاه در ایران را در مجامع بین­ المللی مخدوش می ­سازد و اگر بتوان وجهی از سرمایۀ فرهنگی دانشگاه را به هویت علم و دانشگاه ایرانی در سطوح جهانی مرتبط ساخت، یکی از عمده ­ترین موانع پیشرفت آن را، با نظر به این گزارشات، باید در مسئلۀ انتحال و تقلب علمی در مجلات بین­المللی جستجو کرد.

بر مبنای شاخص­ های ارائه شده از سوی «آرش حیدری» جامعه شناس و مدرس دانشگاه پیرامون این مسئله، فرهنگ نقد، ارتباطات علمی، آزاداندیشی، ارزش مدارک دانشگاهی، هویت علمی و ... در دانشگاه وضع مناسبی ندارد چرا که هیچ آیین ­نامه مشخصی در این زمینه وجود نداشته و به تبع آن وضعیت آزاداندیشی هم وضعیت مناسبی ندارد. نتایج تحقیقات وی نشان می دهد که دانشگاه در مجموع ارتباط مناسبی با جامعه و سایر حوزه­ها برقرار نکرده و در زمینۀ اخلاق علمی دارای وضعیت نامناسبی است، ضمن این که توجه و برنامۀ مشخصی نسبت به نخبگان وجود نداشته و نهاد دانشگاه هم فاقد استقلال کافی است چرا که غلبۀ ایدئولوژی بر دانشگاه مانع آزاد اندیشی شده و خلاقیت را با محدودیت روبرو می کند.

بدین ترتیب، سرمایۀ اجتماعی-فرهنگی دانشگاه تقلیل یافته، فعالیت­های داوطلبانه و مشارکت­ جویانۀ دانشجویان هم تنزل یافته و در نتیجه آموزش هم کالایی می شود. به عبارت دیگر دانشگاه در اجتماعی­ کردن کنشگران خود و هویت دهی به آن­ها برای ایجاد انسان دانشگاهی دارای بدکارکردی است که این بدکارکردی­ها از زمینه­ هایی ساختاری ناشی می­ شوند که بدان ها اشاره شد.

با این اوصاف وضع موجود تولید انسان دانشگاهی وضع مطلوبی نیست و با نظر به رشد و گسترش کمی آموزش، فرایند خصوصی­ سازیِ آموزش و پولی شدن دانش، حجم انبوه دانشجویان و منطق مقاله نویسی و پایان­نامه نویسی، نرخ تقلب علمی و الگوهای انسجام و هویت بخشی دانشگاهی به نظر می رسد می­ توان ادعا کرد که روند هویت­ زدایی از کنشگران درون دانشگاه روند رو به رشدی است و در آینده این مسئله بحرانی­ تر هم خواهد شد.

قرار گرفتن این بحران­ ها در کنار سبک زندگی دانشجویان، بیکاری فارغ التحصیلان، بالا رفتن سن ازدواج و بحران­ های روحی دانشجویان از یک سو و ساختار و نظم حاکم بر دانشگاه از سوی دیگر نشان می­ دهد که با تداوم روند فعلی دانشگاه دچار بحران هویتی عمیق خواهد شد و در انتقال ارزش­ها و اجتماعی کردن به بن بست خواهد رسید و در نهایت منطق بازار بر منطق دانشگاه غلبه کرده و نرخ مهاجرت و ناکامی نخبگان نیز بالاتر خواهد رفت.

اما زمینه ­ها و امکاناتی هم برای پیشگیری از این روند وجود دارند برای مثال در اسناد بالادستی زمینه­ های متعددی برای حفظ و جذب و هویت دهی به نخبگان پیشبینی شده و منطق توزیع فرصت­های علمی (مانند جذب هیئت علمی) را در نسبت با منطق شایستگی تعریف کرده ­اند. بالا بردن تعداد اعضای هیئت علمی که از دل نخبگان و نیروهای کارآمد درون دانشگاه تولید شده اند یکی از راهکارهای مهمی است که می­تواند سرمایه­ های فرهنگی دانشگاه را بالا برده و حجم انبوهی از نخبگان خارج و داخل از کشور را که دارای این پتانسیل هستند را هویت بخشیده و سرمایه فرهنگی دانشگاه و پیرو آن وضعیت تربیت انسان دانشگاهی را ارتقا ببخشد که این امر منوط به اجرای سیاست جذب حداکثری و دفع حداقلی و گره زدن منطق توزیع فرصت­ها به شایستگی­ ها است.