روایتی از الگوی ماندگار کشورها در حفاظت از میراث فرهنگی

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ آثار باقی‌مانده از گذشتگان مانند آثار ملموس همچون بناهای باستانی و آثار غیرملموس چون آداب و رسوم در حوزه میراث فرهنگی محسوب می شوند که منحصربه‌فرد، غیرقابل جایگزینی و در میان نسل‌ها از ارزش و احترام زیادی برخوردار است. باید دانست کشورهای مختلف در دارا بودن این میراث متفاوت هستند که ایران با داشتن تمدنی کهن، ثروت عظیم فرهنگی در این زمینه دارد. از این رو حفاظت از این میراث فرهنگی وظیفه ای است که بر عهده هر یک از شهروندان در هر جایگاهی قرار دارد. البته در کنار این مشارکت عمومی، دولت ها و نهادهای مسئول هم وظیفه سازمانی در حفاظت از این میراث دارند. با توجه به چنین وظیفه هایی، نیاز است تا تجربه های موفق کشورهای مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار بگیرد و نمونه های موفق آن در کنار شیوه هایی که در خود کشور انجام می گیرد، برای حفاظت از میراث فرهنگی در نظر گرفته شود.

از این رو پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت آغاز هفته ارتباطات و میراث فرهنگی به بررسی تجربه های موفق چند کشور در حفاظت از میراث فرهنگی پرداخته است.

دولت، انجمن ها و نهادهای غیر دولتی حافظ میراث فرهنگی فرانسه

یکی از نخستین مقاصد توریستی جهان، فرانسه محسوب می شود. این کشور همه ساله پذیرای میلیون ها توریست است و حتی بعضی سال ها تعداد توریست ها از کل جمعیت این کشور بیشتر می شود. برای نمونه در ۲۰۱۷ میلادی، ۸۹ میلیون گردشگر از این کشور دیدن کردند و اینگونه رتبه نخست پربازدیدترین کشور جهان را کسب کرد.

یکی از مواردی که باعث شده است، فرانسه به این جایگاه برسد مدیریت میراث فرهنگی است چرا که مدیریت صحیح میراث فرهنگی به محافظت بهتر از میراث فرهنگی منجر می شود و در پی آن، میراث فرهنگی محافظت و ترمیم شده برای توریست ها جذبه بیشتری دارد.

از جمله عاملان و صاحبان میراث فرهنگی در فرانسه؛ حکومت، قدرت های محلی، انجمن ها و صاحبان خصوصی هستند این شرایط و افراد باعث شدند وضعیت میراث فرهنگی در این کشور مطلوب باشد. در واقع در بسیاری از کشورهای توسعه یافته از جمله فرانسه شکل گیری انجمن های غیر دولتی برای حفاظت از میراث فرهنگی سابقه ای طولانی دارد. در این کشور حفاظت از میراث فرهنگی جز اولویت های اصلی دولت است و سازمان های غیر دولتی نقش تعیین کننده ای در این زمینه دارند. اعضای انجمن ها بیشتر افراد بازنشسته هستند که دربردارنده گروه های تحصیل‌کرده است که دغدغه میراث و فرهنگ خود را دارند و وقت و انرژی زیادی را برای آن اختصاص می دهند.

از جمله فعالیت های این انجمن ها که نقش مهمی در حفظ میراث فرهنگی این کشور دارد می توان به اطلاع رسانی، ایجاد حساسیت در جامعه نسبت به میراث و هویت فرهنگی اشاره کرد. همچنین مستندسازی این دسته از فعالیت ها شامل اقدامات ترویجی و تبلیغی (توزیع بروشور، تراکت، دسته از فعالیت ها طومار، چاپ کتاب، نمایشــگاه، کنفرانس، بازدید، ورود به مدارس، حضور در رادیو و تلویزیون و چاپ مطلب در مطبوعات) شرکت در رویدادهای ملی و بین المللی مانند روزهای میراث فرهنگی در اروپا که هر سال در ماه سپتامبر برگزار می شود. شناسایی و فهرست کردن عناصر میراثی و در مواردی درخواست ثبت آنها و جمع آوری اسناد قدیمی مربوط به شهر مانند روزنامه ها و کارت پستال های قدیمی، مرمت بناهای تاریخی و همکاری در تهیه طرح های شهری از دیگر اقدامات این انجمن ها در راستای حفاظت و توجه به میراث فرهنگی فرانسه است.

نکته حائز اهمیت دیگر میزان آگاهی و علاقه جامعه نســبت به میراث فرهنگی است. آنچه در فرانســه مشاهده می شود حاکی از این است که مردم به میراث خود علاقه مند هستند و حفاظت از آن را ضروری می دانند. البته باید اذعان کرد، شرایط موجود در هر کشور نقش تعیین کننده ای در عملکرد و میزان موفقیت انجمن های میراث فرهنگی دارد. برای نمونه در فرانسه موضوع میراث فرهنگی یکی از اولویت های کشور بوده و حفاظت از آن تبدیل به امری بدیهی شده است. همچنین به علت سابقه طولانی شکل گیری این انجمن ها در جامعه (نهادهای عمومی و شهروندان) شناخته شده و مسیر، موانع و راه حل ها را پیدا کرده اند. این انجمن ها از حمایت های مالی و معنوی برخوردار هستند و در فرانسه میراث به خودی خود به عنوان نیاز تلقی می شود.

علاوه بر نقش دولت، انجمن ها و نهادهای غیر دولتی در جذب گردشگر و حفظ میراث فرهنگی، پاریس به خودی خود برای هر فردی با هر ویژگی و شخصیتی جذاب است. همچنین دسترسی بسیار خوب این کشور یکی دیگر از دلایل تعداد ورود گردشگر محسوب می شود. برای نمونه فرانسه با انگلیس از طریق کانال آبی ارتباط دارد این دسترسی باعث شده تا فرانسه برای دوستداران اروپایی خود دست یافتنی باشد.

یکی از اقدامات دولت فرانسه برای ورود گردشگر به این کشور امکاناتی است که در اختیار گردشگران قرار می دهد. برای نمونه پرواز های ارزان قیت باعث شده همسایگان فرانسه در کمتر از چند ساعت خود را به این کشور برسانند. در این کشور شبکه حمل و نقل قطارهای سریع السیر به مردم محلی و هزاران مسافر خدمات فوق العاده ای ارائه می دهد.

این کشور علاوه بر تمرکز بر حفظ میراث فرهنگی خود به هویت فرهنگی دیگر کشورها هم توجه دارد و بیشتر اوقات موزه لوور پاریس میزبان کنفرانس بین المللی بوده است. برای نمونه در ارتباط با ایجاد اتحادیه برای حفاظت از میراث های فرهنگی در افغانستان و دیگر مناطق جنگ زده، موزه لوور میزبان این کنفرانس بود و فرانسه برای ایجاد این اتحادیه ۳۰ میلیون دلار اهدا کرد. وظیفه اصلی اتحادیه حفاظت میراث های فرهنگی (ALIPH)دفاع از بناهای تاریخی بوده که در اثر تهدید جنگ از طرف گروه تروریستی داعش در معرض خطر تخریب قرار دارند.

حفاظت از میراث فرهنگی ایتالیا مبتنی بر چشم اندازی آینده نگر و روزآمد شده

ایتالیا کشوری است که اتروسک ها، یونانی‌ها، رومی‌ها، پاپ‌ها، فرانک‌ها، بیزانسی‌ها، اعراب و نورمن‌ها بر آن حکمرانی کرده اند و در زمینه میراث فرهنگی از شخصیت ها، سنت ها و ... گرفته تا کاخ ها، میدان ها و ... بسیار غنی است که مطابق بند یک ماده یک قانون ۳۶۸ مصوب ۲۰ اکتبر ۱۹۹۸میلادی وظیفه اصلی وزارت میراث و فعالیت‌های فرهنگی جمهوری ایتالیا، حفاظت از میراث فرهنگی این کشور است که شیوه‌های اجرایی کردن آن باید مبتنی بر چشم اندازی آینده نگر و روزآمد شده باشد. همچنین این وزارتخانه در خصوص فعالیت‌های فرهنگی سیاست حمایتی - نظارتی است؛ یعنی به میزانی که از فعالیت های فرهنگی‌ حمایت می کند، بر آنها نظارت هم دارد که در همین خصوص مرمت آثار باستانی به عنوان یکی از بخش های میراث فرهنگی به بخش خصوصی واگذار می شود تا در زمانی که سایه بحران اقتصادی بر این کشور حاکم است بتواند با مرمت این آثار به بخش گردشگری کمک کند تا از مجرای آن به افزایش سودآوری صنعت فرهنگ یاری رساند.

یکی دیگر از اقدام های ایتالیا حفاظت از سنت های خود در زمینه مواد غذایی است. در همین خصوص هم از سازمان یونسکو رسماً درخواست کرد که پیتزا را به عنوان میراث فرهنگی جهان به رسمیت بشناسد. به گفته دولت ایتالیا پیتزا و پخت آن نماد این کشور در سراسر جهان است و بدین ترتیب می‌توان از این سنت دیرینه حفاظت کرد. البته اگرچه محل اولیه برای پخت پیتزا دقیقاً روشن نیست با این حال نمونه‌هایی از این غذای ایتالیایی وجود دارد که قدمت آن به حدود یک هزار سال می‌رسد.

افراد صاحب نام مانند هنرمندان یکی دیگر از میراث فرهنگی ایتالیا محسوب می شوند که این کشور برای حفاظت از این میراث خود برنامه های اصلی تدارک می بیند تا بتواند بر غنای فرهنگی خود بیافزاید. از نمونه های این میراث ایتالیا می توان به لئوناردو داوینچی اشاره کرد که ایتالیا به‌ مناسبت پانصدمین سال درگذشت این هنرمند، نوآور و دانشمند عصر نوزایی، ۲۰۱۹ میلادی را سال داوینچی نامیده است و وزارت امورخارجه و همکاری‌های بین‌المللی ایتالیا (Farnesia) با معرفی پژوهش‌هایی که دانشمندان ایتالیایی به جامعه علمی جهانی عرضه‌ کرده‌اند و همچنین با هدف ارائه تصویری از ایتالیا به‌عنوان کشوری که علم و نوآوری تولید می‌کند، برنامه‌هایی را در دیگر کشورهای جهان برگزار می‌کند که شامل ۱۱۶ رویدادی می‌شود که سفارتخانه‌های این کشور در ۷۲ کشور برگزار می‌کنند.

تجربه انگلیس در حفاظت از میراث فرهنگی در جنگ

انگلیس از جمله کشورهایی محسوب می شود که در حوزه میراث فرهنگی با دارای بودن کاخ های سلطنتی، گالری های ملی و ... از جایگاه خوبی برخوردار است. از این رو حفاظت از این میراث در دوره های مختلف همواره به عنوان دغدغه ای برای مسئولان این کشور مطرح بوده است. یکی از این میراث، گالری ملی لندن است که آثاری از بزرگ‌ترین شاهکارهای هنری جهان که شامل آثاری از داوینچی، ون‌گوگ و رامبراند هستند، در آن وجود دارد که در دوره های مختلفی حفاظت از آن جز اولویت ها بوده است. از نمونه تجربه های موفق حفاظت از این گالری در جنگ جهانی دوم اتفاق افتاد؛ جنگی که در آن ارتش هیتلر بسیاری از کشورهای متفقین را درهم ‌نوردید و همین اتفاق هم باعث شد تا دولت انگلیس درک کند که به‌زودی آنجا را نیز بمباران خواهد کرد. در چنین شرایطی وزارت کار این کشور حفاظت از گالری ملی لندن را در اولویت خود قرار داد. البته قبل از اینکه شعله های آتش جنگ برافروخته شود، بسیاری از نقاشی‌های این گالری به مکان‌های مختلفی در ولز انتقال داده شده بودند اما بعد معلوم شد که این مکان‌ها هم اندازه لندن در برابر بمب‌افکن‌های نازی نفوذپذیر هستند. به همین دلیل وزارت کار در پی مکان امن تری بود تا اینکه پیشنهاد داده شد تا این آثار از طریق کشتی به کانادا انتقال دهند اما کِنِث کلارک مدیر وقت گالری ملی این احتمال را داد که زیردریایی‌های آلمانی به کشتی حامل این نقاشی‌ها حمله کنند. همچنین وینستون چرچیل نخست‌وزیر وقت انگلیس هم از کلارک خواست که داخل جزیره جایی امن پیدا کند و خودش در تلگرامی به او نوشت: آنها را در غارها و سرداب‌ها پنهان کن اما حتی یک تابلو هم نباید این جزیره را ترک کند.

سرانجام معدن سنگ متروکه‌ای در کوهستان دورافتاده‌ای به‌نام مانود ماور در ولز شمالی امن ترین مکانی بود که وزارت کار برای این میراث فرهنگی در نظر گرفت زیرا دارای اتاق‌های غار مانند بزرگی بود و سقف این غار لایه‌ای سنگی به ضخامت حدود ۹۲ متر داشت که به‌اندازه کافی در برابر هرگونه بمباران هیتلر مقاوم بود و همچنین بعید به نظر می رسید که بمب‌افکن‌های نازی چنین نقطه دورافتاده‌ای را بمباران کنند.

برای انتقال این آثار ورودی معدن به‌ حدی عریض شد که کامیون‌ها به‌راحتی بتوانند وارد شوند و جعبه‌ها و صندوق‌های نقاشی‌ها را بدون اینکه آسیبی ببینند به غار انتقال دادند و در غار آلونک‌های آجری خاصی ساختند که از تابلوها در برابر دما و رطوبت محافظت می کردند. همچنین برای تنظیم هوا در اتاق‌ها، سیستم هواسازی که با کولرهای برقی عمل می‌کرد، در نظر گرفتند و به این صورت انگلیس یکی از موفق ترین تجربه های خود در نگهداری از میراث فرهنگی در دوره جنگ را به نمایش گذاشت.

توجه آلمان به حفظ میراث فرهنگی خود و کشورهای در حال توسعه

در کشورهای توسعه یافته علاوه بر اینکه برای حفاظت و نگهداری ابنیه تاریخی و فرهنگی خود تلاش های مستمری صورت می گیرد و میراث فرهنگی جز اولویت های دولت محسوب می شود، به هویت فرهنگی دیگر کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه هم توجه دارند. برای نمونه یکی از برنامه های اصلی سیاست فرهنگی آلمان حفاظت و نگهداری از بناهای تاریخی و فرهنگی دیگر کشورهاست. بر این اساس آلمان از طریق تعهد جهانی خود به حفاظت و نگهداری میراث فرهنگی نقش مهمی در حفظ هویت‌های فرهنگی، ترویج و انتقال دانش و گفت‌وگوی میان فرهنگی ایفا می‌کند. البته باید اذعان کرد که هدف از اجرای برنامه های میراث فرهنگی آلمان در کشورهای در حال توسعه تنها حفظ آثار آنها نیست بلکه یکی از هدف های این کشور حفاظت از میراث فرهنگی خود در خارج است. در همین ارتباط وزارت امورخارجه آلمان از ۱۹۸۱ تا ۲۰۱۰ میلادی حدود ۵۰ میلیون یورو برای ۲ هزار و ۳۵۰ پروژه در ۱۴۲ کشور جهان هزینه کرد. همچنین در ۲۰۱۰ میلادی مبلغ ۲.۷ میلیون یورو برای حمایت از ۷۷ پروژه فردی از طرف وزارت امورخارجه آلمان هزینه شد.

پروژه های حفاظت و نگهداری آلمان دربرگیرنده طیف وسیعی از ترمیم و نگهداری ساختمان های مذهبی و اشیاء تاریخی، ضبط دیجیتالی نسخه های خطی و ضبط آداب و رسوم سنتی هستند که از نمونه اقدامات انجام شده می توان به بازسازی موزه ملی در هرات، مرمت کلیسایی در کوبا و ترمیم نسخ خطی ملی در فیلیپین اشاره کرد.

علاوه بر موارد فوق آلمان از ۱۹۸۱ تا ۲۰۱۸ میلادی بیش از ۲ هزار و ۸۶۰ پروژه در ۱۴۴ کشور دنیا با هزینه ۸۰ میلیون یورویی برای حفاظت از فرهنگ‌ها به اجرا درآورد. تمرکز این پروژه حمایتی بیشتر بر کشورهایی است که دارایی‌های فرهنگی و آثار تمدن غنی آنان به طور مستقیم در معرض نابودی قرار دارند و برای احیا و حفظ آنان منابع مالی کافی در دسترس نیست. این پروژه‌ها معمولاً برحسب شرایط به مدت یک تا سه سال مورد حمایت قرار می‌گیرند. ایران، عراق، سوریه، یمن و مصر از جمله کشورهایی هستند که تحت حمایت این پروژه قرار گرفته‌اند. وزارت امورخارجه آلمان هدف اصلی از این پروژه حمایتی را حفظ تنوع فرهنگی و هویت بشری عنوان کرده و معتقد است با حفظ میراث فرهنگی در مواقع ناامنی می‌توان به همزیستی صلح آمیز و درک متقابل کمک کرد چرا که میراث فرهنگی احترام و گفت‌وگو با دیگر فرهنگ‌ها را ترویج می‌دهد. برای نمونه پس از زلزله ویرانگر بم در ۲۰۰۳ میلادی بخش زیادی از قلعه تاریخی بم به شدت آسیب دید. طی پروژه حفظ فرهنگ‌ها، آلمان در ساخت خانه سیستانی در سازه بم از ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۴ میلادی با همکاری سازمان میراث فرهنگی ایران و بخش طراحی سازه دانشگاه فنی درسدن آلمان به احیای این بنای تاریخی کمک‌های شایانی کرد.

همچنین یکی از تلاش های آلمان در حفظ آثار فرهنگی خود بازگشت اموال فرهنگی به سرقت رفته در جنگ های جهانی است. در واقع در پی سرقت تعداد زیادی از اموال فرهنگی و تاریخی با ارزش و منحصر به فرد، آلمان در جریان جنگ جهانی دوم، دولت این کشور تلاش می کند که این اشیا را بازگرداند. آلمان برای به دست آوردن دوباره این اشیا با کشورهای مانند روسیه، اوکراین، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و لهستان مذاکره کرد. در نتیجه تلاش های مستمر این کشور توانسته بخش قابل ملاحظه ای از اقلام تاریخی خود را بازگرداند.

یکی دیگر از اقدامات آلمان جهت غنی کردن میراث فرهنگ خود تبادلات فرهنگی این کشور با کشورهای مختلف جهان است. برای نمونه روابط فرهنگی آلمان با کشورهای اروپایی همانند فرانسه، لهستان، اسلواکی، مجارستان و اتریش تحت پیمان های مختلف از اهمیت ویژه ای برخوردار است.