رونمایی از قدیمی‌ترین اسناد زیارت موجود در گنجینه رضوی

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی امروز اول مردادماه در هجدهمین جلسه از سه‌شنبه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی با موضوع معرفی و رونمایی از «قدیمی‌ترین اسناد زیارت موجود در گنجینه رضوی»، که حرم مطهر رضوی برگزار شد، پیرامون این اسناد اظهار کرد: اسنادی که امروز مورد بررسی قرار می‌گیرد، شامل چند مبحث کلی است، یک دسته اسناد مربوط به موقوفات زیارت است که از دوره صفویه تا قاجار را در برمی‌گیرد. دسته دوم اسناد مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس است که در این مورد از دوره صفویه بحث زیارت‌نامه خوانان را در آستان قدس داریم و جزو تشکیلات کشیکی محسوب می‌شدند. همچنین اسناد مربوط به کمک‌های نقدی و جنسی به زوار و نیز اسناد استقبال و پذیرایی زوار، از دیگر موارد مربوط به اسناد زیارت موجود در آستان قدس رضوی است.

وی ضمن بیان این که بحث زیارت مشاهد متبرکه در جهان اسلام مبحثی قدیمی است، ادامه داد: معمولا در بین شیعیان، زیارت مشاهد متبرکه و امام‌زادگان و به ویژه امام رضا(ع) جایگاه ویژه‌ای داشته است و اصولا شکل‌گیری و گسترش آستان قدس رضوی به عنوان نهاد وقفی براساس مبحث زیارت و ورود زوار از مناطق مختلف بوده که خصوصا در دوره صفویه گسترش بسیاری یافته است.

وی افزود: نکته دیگر این که همان‌طور که می‌دانیم، در گذشته افراد فامیل نداشته و بسیاری به واسطه مکانی که به زیارت آن می‌رفتند، نامیده می‌شدند و بسیاری از اسناد ما با پیشوندهایی چون «کربلایی» و یا «مشهدی» موجود است و پیدای آن بوده که بحث مکان زیارتی در ایران از اهمیت برخوردار و «مشهدی بودن» به عنوان شاخصه و هویت به خصوص از دوران صفوی در اسناد ذکر شده است.

سند «برات زیارت»
مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی عنوان کرد: شاید مهم‌ترین سندی که امروز رونمایی می‌شود، «برات زیارت» است که از دوره صفویه در آستان قدس مرسوم بوده است. ضمن این که اکنون نیز برای برخی زوار خارجی، بحث برات گرفتن و یا مدرکی مبنی بر این که به پابوس حضرت آمده‌اند، حائز اهمیت است و لذا می‌توان گفت این یک رسم تقریبا 500 ساله به حساب می‌آید که در آستان قدس باقی مانده است. در متن برات زیارت آمده است:

«روضه مقدسه منوره متبرکه مطهره رضیه رضویه؛
عالیجناب حیدر خانا زیارت کرده، نماز گزارده و از عتبه بوسان آن آستان قدس مکان التماس فاتحه نموده و دعا کرد.
هرکه در این روضه درآید به صدق
هست دعایش به یقین مستجاب»

حسن‌آبادی با بیان این که بحث بسیار مهم در حوزه زیارت، موضوع وقف است، افزود: شکل‌گیری و گسترش دستگاه و بارگاه حضرت و صحن‌ها، باعث افزایش تعداد زوار شد. ضمن این که در گذشته برخلاف امروز، زمانی که برای زیارت حضرت رضا(ع) به مشهد می‌آمدند، زوار حداقل یک‌ماه در شهر می‌ماندند. به این خاطر که مدت‌ها در راه بودند و لذا ماندگاری در حرم حضرت برای آنان از اهمیت برخوردار بود. به این دلیل، تهیه امکاناتی برای ماندگاری زوار اهمیت زیادی داشته است.

وی با اشاره به این که چند نوع وقف برای زوار از دوره صفویه وجود داشته است، عنوان کرد: اول موقوفاتی است که صرفا برای زوار وقف شده و اختصاصا برای زوار گذاشته شده است که از این جمله می‌توان به موقوفه معتمدالسلطان که ویژه زوار پیاده بوده، اشاره کرد. نوع دوم موقوفاتی را شامل می‌شود که برای زوار است؛ اما تنوع مصرف دارد. به این معنا که در یک موقوفه چندین مدل مصرف برای زوار وجود دارد، مانند موقوفه میرزا مهدی لشکرنویس که اختصاص به زوار پیاده و نیازهای عموم زوار دارد.

مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی اضافه کرد: نوع سوم موقوفاتی است که برای زوار است، اما اختصاصی در مصرف ندارد. به این معنا که موقوفات به صورت کلی برای زوار وقف شده، اما هیچ‌گونه اختصاصی در مصرف برای آن قائل نشده است و برای مصرف عمومی زوار از آن استفاده می‌شود. نوع چهارم نیز موقوفاتی را شامل می‌شود که بخشی از آن برای زوار است و مصارف دیگری نیز دارد که بسیاری از موقوفات ما شامل این دسته می‌شود. مانند موقوفه ظهیرالدوله که برای دارالشفا است و مبلغی از آن برای زوار در راه مانده اختصاص یافته است.

سیستم کاری آستان قدس براساس نیت واقف
حسن‌آبادی در بحث کمک‌های آستان قدس به زوار گفت: به طور کلی سیستم کاری آستان قدس بر اساس نیت واقف است و هرآنچه واقف نیت کند، بر همان شیوه و شکل انجام خواهد شد و لذا کمک آستان قدس به زوار نیز ارتباط مستقیم با نیت واقف در وقفنامه دارد. این پرداخت‌ها دارای چند ساختار است؛ برخی از آن‌ها شامل تامین هزینه‌های مالی پراکنده است که بسیاری از درخواست‌هایی که در آستان قدس به خصوص از دوران قاجارباقی مانده، به همین صورت است و بسیاری از افراد درخواست‌کننده، در راه‌مانده، غارت‌زده و یا مریض بودند و از آستان قدس درخواست پول داشتند. برخی هزینه‌ها نیز غیر نقدی بوده که کفش و پوستین و کلاه و تهیه نان، از این جمله هستند. به علاوه تامین مکان مانند خانه و کاروانسرا برای زوار نیز از دیگر انواع کمک‌ها است.

وی در این مورد که چه کسانی از زوار مشمول دریافت کمک می‌شدند، بیان کرد: اختصاصی وجود ندارد و کمتر در بین وقف‌نامه‌ها برای پرداخت زوار اختصاصی موجود بوده و البته برخی از وقف‌نامه‌ها نیز موارد خاصی را ذکر کرده‌اند. همچنین از آن‌جا که در دوره قاجار، به ویژه اطراف مشهد بحث دزدی زیاد بوده است، بسیاری از زوار که از آن‌ها دزدی می‌شده، درخواست کمک می‌کردند. همچنین یکی از انواع زواری که شاید تنها در بین اسناد آستان قدس دیده می‌شود، تازه مسلمانان هستند. کسانی که تغییر کیش داده و شیعه شدند و زمانی که در بین خانواده خود تحت فشار قرار می‌گرفتند، به مشهد می‌آمدند و به عنوان یک ملجا و پناه‌گاه به این شهر نگاه می‌کردند. لذا از آستان قدس درخواست‌هایی چون درخواست کار و یا کمک مالی کرده‌اند که پذیرفته و یا به آنان پرداخت شده است. در این مورد تعداد زیادی سند تحت عنوان تازه مسلمانان وجود دارد که آستان قدس در راستای نیت واقف به آنان کمک کرده است.

مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی ادامه داد: برخی از وقف‌نامه‌ها اختصاصاتی را برای کمک به زوار قائل شده‌اند که از این جمله می‌توان به زوار عتبات عالیات، زوار عرب بحرینی و سادات زائر عتبات اشاره کرد و حتی در برخی از وقف‌نامه‌ها شکل و شیوه و میزان پرداخت نیز مشخص شده است.

حسن‌آبادی خاطرنشان کرد: برخی موقوفات مصرف غیرمستقیم دارد، یعنی مستقیما به زوار پول پرداخت نمی‌شود که نمونه آن موقوفه برای دارالشفا و برای زواری است که هزینه برای پرداخت دارالشفا نداشتند و این هزینه از محل وقف داده می‌شده است. نمونه دیگر که می‌توان آن را وقف فرهنگی نام گذاشت، تهیه کتاب برای زیارت‌نامه خواندن در دوره قاجاریه است.

وی همچنین در مورد شیوه پرداخت به زوار گفت: شیوه پرداخت معمولا به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم و عمدتا به شکل مستقیم بوده که افراد از متولی آستان قدس رضوی درخواست می‌کردند و در طی سیستم اداری این پرداخت صورت می‌گرفته و با دستور متولی مستقیما به خود فرد داده می‌شده است. نوع دیگر پرداخت‌ها شامل پرداخت غیرمستقیم بوده و البته موارد کمی وجود دارد که آستان قدس به صورت غیر مستقیم و غیر از درخواست پرداخت کرده باشد.

مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی ادامه داد: نمونه جالبی که در خصوص پژوهش درخواست‌های زوار صورت گرفته، شامل بررسی اسناد بین 1264 تا 1300 قمری، یعنی 517 برگ سند است که در آن تهران بیشترین دریافت‌کننده را دارد و زنان بیشترین دریافت‌کننده کمک‌ها بوده‌اند. همچنین 67 درصد مربوط به کمک نقدی، 23 درصد جنسی و 9 درصد ترکیبی از این دو مورد بوده است.

حسن‌آبادی در مورد برخی از اسناد موجود مربوط به اسناد پذیرایی، عنوان کرد: بسیاری از اسناد بیوتات آستان قدس اختصاص به کمک و پذیرایی از زوار دارد که از آن جمله می‌توان به اسناد مربوط به میهمان‌سرا، اسناد شربت‌خانه و برخی اسناد دارالشفا اشاره کرد.

وی همچنین در خصوص بحث زیارت‌نامه‌خوانان بیان کرد: زیارت‌نامه‌خوانی از دوره صفویه مطرح است. ضمن اینکه زیارت‌نامه‌خوانی مانند بسیاری از مشاغل آستان قدس رضوی به صورت موروثی بوده و نسل به نسل منتقل می‌شده است. به ویژه در بین سادات رضوی و سادات موسوی، خاندانی داریم که چند نسل در آستان قدس زیارت‌نامه‌خوان بوده‌اند.

مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی ادامه داد: دو نوع زیارت‌نامه‌خوان شامل زیارت‌نامه‌خوان عمومی و زیارت‌نامه‌خوان اختصاصی و بحث نایب‌الزیاره وجود داشته که معمولا شاهان و رجال حکومتی و حتی شاهزاده‌خانم‌ها برای خود نایب‌الزیاره می‌گرفتند. این زیارت‌نامه‌خوانان حکم داشتند تا به نیابت از شاه وارد حرم شده و زیارت کنند و پرداخت به آنان نیز از محل خزانه در تهران صورت می‌گرفته است.

وی همچنین در مورد اسناد مربوط به عکاسی زیارتی گفت: بسیاری از قدیمی‌ها با این نوع عکس در مشهد خاطراتی دارند و در نشستی که در این مورد داشتیم، کارشناسان ایتالیایی مطرح کردند که مشهد قدیمی‌ترین مرکز عکاسی زیارتی در جهان اسلام است و شاید جذاب باشد که موضوع عکاسی زیارتی را به عنوان یک بحث مهم احیا کنیم. ضمن این که چنین عکس‌های قدیمی ممکن است اکنون هم در بسیاری از خانه‌ها موجود باشد. به علاوه در مرکز اسناد آستان قدس نیز تعدادی از این عکس‌های قدیمی وجود دارد.
انتهای پیام