ظرفیت فراموش‌شده «طنز» در موسیقی ایرانی/ «طنزگاه» متولد می‌شود

علیرضا امینی پژوهشگر، آهنگساز و مدرس موسیقی در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن اشاره به جزییات پروژه موسیقایی-نمایشی «طنزگاه» که روز چهارم مردادماه در فرهنگسرای ارسباران تهران اجرا خواهد شد، گفت: به عنوان پژوهشگر، سال‌های زیادی است که در عرصه ترانه‌ها و موسیقی‌های عامیانه فعالیت‌هایی را انجام داده‌ام و در این مدت توانسته‌ام با همراهی تعدادی دیگر از هنرمندان و فعالان عرصه موسیقی بیش از ۲۰۰ قطعه شاد باکلام و بی‌کلام استخراج کنم که می‌تواند برای مخاطبان دارای جذابیت‌های فراوانی باشد.

وی افزود: به هر حال این قطعه‌ها که قطعات بی‌کلام آن به فرم «رِنگ» معروف است، آثاری بودند که در ارکسترهای آن دوره در حین اجرای قطعات پایانی برای رفع خمودگی مخاطبان اجرا می‌شدند که آن‌ها را با حالی بهتر از تالار خارج کنند. به هر ترتیب من از چندی پیش این رِنگ‌ها و قطعات جمع‌آوری شده را در قالب آثاری موسیقایی به مخاطبان ارائه داده بودم که بخشی از آن به خوانندگی مهیار شادروان و بخشی دیگر نیز طی سال‌های ۹۴ و ۹۵ با عنوان شادمانه‌های موسیقی ایرانی در دسترس شنوندگان قرار گرفت.

امینی ادامه داد: یکی از سئوالات مهمی که طی ایام منتهی به پژوهش‌هایم در عرصه «موسیقی طنز» به دنبال پاسخ آن بودم حضور پررنگ غم و اندوه در جریان تولیدات آثار موسیقی ایرانی بود که واقعاً پرسش‌های زیادی را در ذهنم جاری می‌کرد. اما پس مدتی متوجه شدم که ما آثار ارزشمند و متعددی در موسیقی اصیل ایرانی داریم که طنز چه در حوزه ترانه و چه در حوزه موسیقی در ادبیات آن جاری و ساری است.

فهم موسیقی اصیل ایرانی با «ترانه‌های طنز»

وی افزود: تعدادی از همین ترانه‌ها برآمده از دل نشریات قدیمی بود که موزیسین‌های بزرگ آن دوران به وسیله استفاده از آن‌ها هم شادی را به مردم تزریق می‌کردند و هم باعث حفظ مبانی شنوایی مردم در حوزه موسیقی ردیف دستگاهی ایران می‌شدند. جالب است بدانید که در کنار این‌ها هم اکنون بیش از ۱۰۰ صفحه داستان‌های دراماتیک و نمایشنامه نیز از این فرم به جای مانده که همان دوران افرادی چون پرویز خطیبی، بدیع‌زاده، ابوالحسن صبا و مهرتاش روی آن کارهای موسیقایی و نمایشی قابل تاملی انجام داده بودند. اساساً می‌توان گفت در دوره‌ای که ابزار اطلاع‌رسانی و رسانه‌ای اصلاً قابل مقایسه با دوران امروز نبود، این موسیقی‌ها و ترانه‌های طنز بود که مردم به وسیله آن‌ها گوش خود را برای فهم موسیقی اصیل ایرانی کوک می‌کردند.

ما با این پروژه تصمیم داریم علاوه‌بر نمایش بخشی از هویت موسیقایی آثار هنرمندان ایرانی به سیر تحول ساخت و تولید ترانه‌ها و موسیقی‌های عامیانه با تکیه بر ضرب المثل‌ها و داستان‌های طنز و آمیزش آن با آهنگسازی امروز اشاراتی داشته باشیم این پژوهشگر با اشاره به دوران تاریخی توجه استادان موسیقی ایران به فرم طنز تصریح کرد: متاسفانه تولید چنین مجموعه‌های مناسبی مدت‌های زیادی است که به فراموشی کامل سپرده شده و به نوعی می‌توان گفت این شرایط پیش نیامده که مردم با زبان طنز متوجه کارکردهای موسیقی شوند. در حالیکه موسیقی طنز عامل ارتباط و حلقه اتصال مردم با موسیقی ایرانی و قومی بوده است.

امینی تصریح کرد: جالب‌توجه‌تر اینکه همه تولیدکنندگان آن آثار در آن زمان می‌دانستند که حق شوخی با روحانیت و شخص اول مملکت را نداشتند بنابراین به صورت خودجوش این شوخی با آن‌ها انجام نمی‌گرفت و این مشاغل دیگر بودند که در باورهای عامیانه مردم با آن‌ها شوخی شده و در قالب ترانه و موسیقی منتشر شده است. حتی تعدادی از کمپانی‌های معتبر موسیقی آن دوران نیز تا حدی به این فرم اهمیت می‌دادند که برای این ژانر صفحه تولید می‌کردند. شرایطی که متاسفانه اکنون کمترین ردپا را از خود بر جای گذاشته و ماجرا را به سمتی هدایت کرده که هجو و ادبیات سخیف جایگزین فرم‌هایی از طنز شده است.

امینی افزود: ما یا تکیه بر همین فرم است که با همکاری مدیریت فرهنگسرای ارسباران تصمیم به اجرای پروژه – نمایشی «طنزگاه» گرفتیم که شامل اجرای ۱۲ قطعه موسیقایی با فرم‌های نمایشی توسط بازیگران است که گروهی از نوازندگان سازهای ایرانی را در مقاطع مختلف همراهی می‌کنند. عنوان این پروژه نیز ترکیبی از کلمه «طنز» به عنوان یک فرم ادبی و «گاه» به عنوان یک واژه موسیقایی است که می‌تواند استعاره مناسبی برای پروژه مورد نظر ما باشد.

تولید ترانه‌های عامیانه با تکیه بر طنز

این پژوهشگر تأکید کرد: کلیت داستان این اجرا هم در یک قهوه‌خانه اتفاق می‌افتد و دربرگیرنده چند داستانک است که در آن به مواردی چون طهران قدیم، روابط خانوادگی و مسائلی از این دست پرداخته می‌شود. ما با این پروژه تصمیم داریم علاوه بر نمایش بخشی از هویت موسیقایی آثار هنرمندان ایرانی به سیر تحول ساخت و تولید ترانه‌ها و موسیقی‌های عامیانه با تکیه بر ضرب‌المثل‌ها و داستان‌های طنز و آمیزش آن با آهنگسازی امروز اشاراتی داشته باشیم.

وی بیان کرد: ما در این مدت نهایت تلاش خود را انجام دادیم تا برای رسیدن به محبوبیت تن به هر کاری در این حوزه ندهیم و امیدوارم شرایط به گونه‌ای باشد که بتواند رضایت مخاطبان را نیز فراهم کند. من آثار خوبی را در این زمینه جمع‌آوری کردم که معتقدم هر هنرمندی از آن می‌تواند استفاده‌های خوبی داشته باشد. ما بر این باوریم که چنین آثاری باید به فرهنگ عامیانه ما بازگردانده شوند زیرا این‌ها نشان‌دهنده ادامه حیات و احیای فرهنگ عامیانه ما در حوزه‌های صوتی است.

امینی ادامه داد: البته در سال‌های قبل برنامه «حلقه رندان» در حوزه هنری برگزار می‌شد که اتفاقاً هنرمندان مهمی در آنجا به اجرای برنامه می‌پرداختند و مخاطب واقعاً با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کرد. موضوعی که نشان دهنده استقبال مردم از فرم اجرای موسیقی طنز است و می‌تواند بیشتر از اینها مورد توجه قرار گیرد. ما اساساً به این موضوع فکر کنیم که چرا بزرگان موسیقی ایران که همگی از استادان زمانه خود بودند در آن شرایط می‌آیند و کارهای عامیانه‌ای را تولید می‌کنند که دربرگیرنده ریشه‌های طنز است؟ این یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی است که امیدوارم در پروژه «طنزگاه» بتوانیم به سهم خود به آن پاسخ بدهیم.