جلوه علم ریاضی در قالب هنر بر پیکره برج چهل دختر

وقار و قدرت حیرت آور‏ برج چهل دختر مربوط به ابعادش نیست، بلکه ناشی از طرح و مقاومت آن است. این بنا قریب به ۷۰۰‬ سال بدون یک ترک خوردگی‏ در کشوری زلزله‏ خیز دوام‏ آورده که این موضوع حکایت از استفاده از علم ریاضی دقیق و مکانیک‏ بی عیب در معماری این دوره از تاریخ دارد.

نقشه کلی برج به صورت دایره‌ای و با بدنه استوانه‌ای است که با استفاده از اصول ریاضی و به صورت دقیق ساخته شده و همین امر سبب شده تا کم‌ترین صدمه و آسیبی بر بدنه و پیکر برج بر اثر حوادث طبیعی وارد شود.

خانیکوف از دانشمندان جغرافیادان روسی، در یکی از کتاب‌هایش برج چهل دختر دامغان را از آثار اوایل دوران حکومت سلجوقیان معرفی کرده و معتقد است که این برج در سال ۴۴۶ هجری قمری ساخته شده است. او در کتابش از امامزاده سخنی به میان آورده و عنوان می‌کند که امامزاده درون مسجدی ساخته شده است.

این جغرافیدان روسی گفته است: در باغچه سبزی‌کاری متصل به مسجد، برج کوچکی وجود دارد که بسیار ساده، اما با ذوق و سلیقه بنا شده است.

کتیبه‌ای بر سردر بیضی شکل این برج قرار دارد که نشان می‌دهد این بنا در سال ۴۴۶ به فرمان امیر ابوشجاع عسگر بیک پسر اصفهان بنا شده، اما بقیه کتیبه زیر گچ‌کاری‌های سال‌های بعد پنهان مانده است.

طراحی و ساخت این برج قدیمی، شباهت بسیاری به «برج طغرل ری» و «میل رادکان»، دارد و با توجه به کتیبه‌ای که به خط کوفی در خارج از برج حک شده، قدمت این بنا مربوط به قرن چهارم هجری قمری دوره حکومت سلجوقیان است و در سال ۴۴۶ هجری قمری و برابر با سال ۱۰۵۴ میلادی ساخته شده است.

نکته قابل توجه در تزئین برج چهل دختران وجود یک سلسله سواستیکا است. برج مقبره‌ای چنان گرد و مخروطی بالا رفته است که گویی قالب ریخته‌اند. در داخل گنبد قبری ساده و گچی به ابعاد ۷۴ در ۲۱۶ و ارتفاع ۳۰ سانتی متر بدون هیچ‌گونه تزئین و سنگ نوشته ای وجود دارد که گفته می‌شود این مقبره، محل دفن یکی از حاکم‌های منطقه است.

ارتفاع برج چهل دختر دامغان حدود ۸۰ متر و ۱۴ سانتیمتر است، بدنه برج تا محل شروع قرنیز از ۲ بخش تشکیل شده که بخش پایینی با آجرکاری ساده پوشش یافته و بخش دوم با دو نوار تزئینی در مایه نگاره‌های هندسی مزین شده است.

برج دارای یک ورودی است که دارای ۲ متر و نیم ارتفاع و حدود ۲ متر عرض است. این ورودی به صورت یک دهلیز کوچک و در بدنه برج، تعبیه شده است. همچنین طاقی هلالی شکل در درگاه وجود دارد که روی ستون‌های کوچکی به شکل استوانه‌ای و باریک که در دو طرف قرار دارد، سوار شده است.

در ساخت برج از آجرهای ظریف استفاده شده است، اما این آجرها به گونه‌ای هنرمندانه و زیبا روی یکدیگر کار شده که گویی در چسباندن و قرارگرفتن آن‌ها، از هیچ نوع ملاطی استفاده نشده است.

معماران و باستان‌شناسان، ساخت بناها را که از ترکیب دو عنصر آب و خاک تشکیل شده است، معماری عریان ایرانی می‌نامند و معتقدند که این نوع معماری شگفت‌انگیز، با آجرکاری به نهایت کمال می‌رسد و برج چهل دختر دامغان با نوع چینش آجرها جزء این نوع معماری محسوب می‌شود.

یکی از شاخصه‌های معماری ایرانی در عصر میانه استفاده از خط به جای تصویر است، در این دوره هنرمندان ایرانی از خط کوفی در نوشتن و کلام برای تزئین استفاده می‌کردند و این نوع تزئین در برج چهل دختر دامغان، همراه با قداستی بی‌نظیر، شاهکار است.

باتوجه به اسناد و متون ثبت شده به نظر می‌رسد که برج چهل دختر دامغان همانند بسیاری از بناهای عصر میانه که بیشتر به منظور آرامگاه، زیارتگاه و یادبود ساخته می‌شد، به عنوان یک آرامگاه خانوادگی احداث شده است.

آرامگاه چهل دختران یا برج چهل‌دختر دامغان یا مقبره چهل دختران واقع در مرکز شهر دامغان و در محوطه‌ی امامزادگان «محمد (ع) و جعفر (ع)» در پانزدهم دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۸۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است.

۷۳۴۲/‏۶۱۰۳